Giriş

Türkiye’nin Suriye Geçici Hükümeti ile beraber Suriye’de YPG’ye karşı olası bir yeni kara harekâtı gündemdeyken Şarkul Avşat’a konuşan Suriye Demokratik Güçleri (SDG)/YPG’nin sözde genel Komutanı Mazlum Abdi, örgütün Esed rejimi ile olan ilişkisine dair önemli açıklamalarda bulundu. Mazlum Abdi, “SDG, genel olarak Suriye ordusunun savunma sisteminin bir parçası olmakla birlikte bizim bazı şartlarımız ve detaylarımız bulunuyor. On yıldır savaşan 100 binden fazla unsurumuz var. Anayasal ve yasal bir çözüme ihtiyaç duyuyorlar. SDG'nin ordu içinde özel bir rolü olmalı” dedi. Şam'a (müzakereler için) heyetler gönderdiklerini söyleyen Abdi, “Şam'a siyasi bir çözüm için gerekli koşullar oluştuğunda kendim gitmek istiyorum” diye konuştu(1)

Mazlum Abdi tarafından yapılan bu açıklama, aslında Suriye’de uzun yıllardır devam eden Esed rejimi ile YPG arasındaki ilişkiye dair bazı ipuçları vermektedir. Türkiye’de Esed rejimi ile normalleşmenin sağlanmasıyla YPG’ye karşı ortak bir anlayışın geliştirilip geliştirilemeyeceğinin tartışıldığı bir zeminde ve olası bir yeni kara harekâtı gündemdeyken evvela YPG ile Esed rejimi arasındaki ilişkinin dinamiklerini ortaya koymak gerekmektedir. Nitekim bu ilişkinin dinamikleri ortaya konulduğunda, Esed rejimi ile YPG arasındaki ilişki daha net anlaşılır hale gelir ve uluslararası ilişkiler ile güvenlik politikalarındaki siyaset üretimi de daha sağlam temellere dayanır.

Bu rapor temelde YPG ile Esed rejimi arasındaki ilişkinin başlıca dinamiklerini ortaya koymayı hedeflemektedir. Bu bağlamda YPG ile Esed rejimi arasında ortak düşman, karşılıklı bağımlılık ve ABD anlaşmazlığı gibi ikili ilişkilerin seyrini belirleyen temel dinamikler ortaya konulacaktır. Ancak ortaya konulan dinamikler olası bir TSK-SMO kara harekâtı bağlamında ele alınacaktır. Örneğin petrol ve elektrik alanlarında devam eden enerji iş birliği gibi söz konusu ilişkinin farklı dinamikleri göz ardı edilecektir. Buna ilaveten, YPG ile Esed rejiminin gelecek vizyonu ele alınacaktır. İkili ilişkileri belirleyeni olan dinamikleri ve bu ilişkinin gelecek vizyonunu temel alarak, taraflar arasındaki ilişkinin önümüzdeki süreçte nereye evirilebileceğine dair bazı varsayımlar ortaya konacaktır.

Dinamikler

YPG ile Esed rejimi arasındaki ilişkiyi anlamak adına en iyi yöntem, bu ilişkinin dinamiklerini ortaya koymaktadır. İki aktörü de rasyonel aktörler olarak ele alıp aralarındaki ilişkileri belirleyen dinamikleri ortaya koymak YPG ile Esed rejimi arasındaki ilişkiyi anlamanın en etkili yoludur.

Ortak Düşman

YPG ile Esed rejiminin ilişkilerindeki belki de en önemli dinamik ‘ortak düşman’ olgusudur. YPG ve Esed rejimi Türkiye ile Suriye muhalefetini düşman unsur olarak tanımlamaktadır ve bu tanım bağlamında iş birliği geliştirmektedir. İki aktör için de Türkiye ve Suriye muhalefeti varoluşsal bir tehdit olarak kabul edilmektedir. Ancak YPG ile Esed rejimi arasındaki düşman tanımlamasında ters bir durum da söz konusudur. YPG için Türkiye varoluşsal bir tehdit iken, Suriye muhalefeti Türkiye’nin Suriye’deki varlığını mümkün kılan etkendir. Esed rejimi açısındansa Suriye muhalefeti varoluşsal bir tehdittir fakat Türkiye onun Suriye’deki varlığını mümkün kılan etkendir.

Şöyle ki, Esed rejimi açısından Suriye muhalefeti rejimin varlığını tehdit eden ve neredeyse 11 yıldır mücadele ettiği yapılanmadır. Nitekim Esed rejimi Suriye muhalefetini askeri olarak yok edip hiçbir taviz vermeden ve BM’nin öngördüğü siyasi geçişi gerçekleştirmeden rejimini ayakta tutmak istemektedir. Ancak Suriye muhalefeti hayatta kaldığı sürece -uluslararası konjonktürün değişme ve/veya Rusya’nın sağladığı desteğin yok olması gibi ihtimaller bulunduğundan- Esed rejimi açısından varoluşsal bir tehdit olmayı sürdürecektir. Bu bağlamda Türkiye, Suriye muhalefetine destek veren; Suriye muhalefetini ayakta tutan ve onun garantörü olan aktördür.(2)Örneğin Türkiye İdlib’te askeri bir oldubittiyi Bahar Kalkanı Harekâtı ile engellemiştir.(3)

Aynı zamanda SMO’yu kendi himayesi altında ayakta tutmaktadır ve Esed rejimine karşı korumaktadır.

YPG açısından ise Türkiye varoluşsal bir tehdittir. Nitekim Türkiye’nin PKK/YPG’ye karşı yürüttüğü terörle mücadele ve Suriye’nin kuzeyinde gerçekleştirdiği ve gerçekleştirmek istediği sınır ötesi harekâtlar YPG için varoluşsal bir tehdittir. Mevcut durumda Rusya ve ABD’nin koruması ile hayatta kalmaya çalışan YPG, olası bir uluslararası siyasi konjonktürün değişiminde ve/veya Rusya ve/ya da ABD’nin YPG’ye olan desteğinin son bulması durumunda Türkiye’nin kendisini ortadan kaldıracağını öngörmektedir. Bu bağlamda Türkiye ile beraber hareket eden ve Türkiye’nin Suriye’deki partneri olan Suriye muhalefeti ve onun askeri yapılanması SMO, YPG için Türkiye’nin Suriye’deki harekâtlarını ve devam eden askeri varlığını mümkün kılan unsurdur. Nitekim SMO olmadan hem askeri harekâtların maliyeti hem de askeri varlığı sürdürmenin olanaksızlıkları artacaktır. Suriye muhalefeti Türkiye’nin Suriye’deki varlığına ayrıca bir meşruiyet kazandırmaktadır. Bununla beraber, Suriye muhalefeti olduğu sürece BM nezdinde öngörülen Esed rejimi ile Suriye muhalefeti arasındaki anlaşma ve geçiş sürecine YPG dâhil olamamaktadır ve sürecin dışında kalmaktadır. Örneğin, kurulan anayasa komitesinde hiçbir YPG temsiliyeti bulunmamaktadır. Türkiye, YPG’yi Suriye muhalefeti üzerinden siyasi ve diplomatik sürecin dışında tutmaktadır.(4)

Türkiye

YPG ve Esed rejimi açısından Türkiye’nin Suriye’deki varlığı ve olası yeni bir askeri harekâtı istenmeyen ve engellenmesi gereken bir olgu olarak ele alınmaktadır. Nitekim 2016 yılında gerçekleşen Fırat Kalkanı Harekâtı döneminde hem Esed rejimi hem de YPG harekete geçmiş ve TSK ile o dönemki ÖSO El-Bab’ı kontrol altına almadan ele geçirmeye çalışmıştır.(5)El-Bab’a daha önce varma konusunda başarısız olunca, YPG’nin Afrin’deki varlığı ile Fırat’ın doğusu ve Menbiç’teki varlığı arasında rejim kontrolündeki bölgeler üzerinden bir ikmal ve geçiş hattı kurulmuştur. Daha sonra TSK ve ÖSO’nun Menbiç’e doğru olası bir ilerlemesini durdurmak adına rejim unsurları Menbiç’e giden M4 otoyolunun üzerinde olan Arima bölgesine konuşlanmıştır.(6)

2018 yılında TSK ve SMO tarafından hayata geçirilen Zeytin Dalı Harekâtı’nda da benzer bir süreç işlemiş ve Esed rejimi Afrin’deki YPG’ye destek olmak amaçlı Afrin’e unsurlarını göndermiştir.(7)TSK’nın Afrin’e doğru hareket eden rejim unsurlarını SİHA ile hedef almasıyla bu girişim engellenmiştir.(8)

Ancak rejim unsurları Afrin’in doğusunda kalan Tel Rıfat bölgesine yerleşmiş ve bu güne kadar bölgede YPG’yi korumakla görevli rejim unsurları bulunmaktadır.

2019 yılında gerçekleşen Barış Pınarı Harekâtı döneminde, ABD Başkanı Donald Trump askerlerine geri çekilme emri vermiştir ve Amerikan askeri Menbiç’ten başlayarak geri çekilmeye başlamıştır.(9)Ancak bu karardan önce YPG Rusya arabuluculuğunda Esed rejimi ile bir anlaşma imzalamıştır. Amerikan askeri geri çekilirken ve askeri üslerini Rus ordusuna devrederken, rejim unsurları da anlaşma gereğince TSK ve SMO ile olan temas hatlarına konuşlanmıştır.(10)Söz konusu konuşlanmadan bu yana, YPG’nin kontrol ettiği Tel Rıfat, Menbiç, Ayn el Arab, Ayn İssa, Til Temir, Amude, Dirbesiye ve Kamışlı hattında Esed rejiminin YPG ile ortak askeri varlığı bulunmaktadır. Nitekim Pençe Kılıç Harekâtı bağlamında TSK’nın gerçekleştirdiği hava operasyonları veya topçu atışlarında sadece YPG unsurları değil, rejim unsurları da etkisiz hale getirilmektedir.(11)

Suriye Muhalefeti

YPG ile Esed rejiminin Suriye muhalefetinde gördükleri ortak düşman olgusuna karşı geliştirdikleri iş birliğine Türkiye ile Suriye muhalefetinin ortaya koyduğu iş birliğinin tamamı örnek olarak gösterilebilir. Ancak tekrara düşmemek kaydıyla burada yukarıda bahsi geçen olaylara atıf yapılacaktır ve 2016’da gerçekleşen Fırat Kalkanı Harekâtı öncesinde YPG’nin Esed rejimi ile iş birliğine değinilecektir.

Halep şehir merkezinin 35 km kuzeyinde yer alan Tel Rıfat bölgesi, Azez’deki sınır kapısı ile Halep şehir merkezinin bağlantı noktasıydı. Rusya ve İran destekli rejim unsurları Halep şehrinin etrafında ilerleme kat ettikten sonra Tel Rıfat’ın güneyine yerleştiler. Suriyeli muhalifler ikmal hattını tekrar sağlamak için hazırlık yaparken Rusya’nın hava desteği altında YPG unsurları batıdaki Afrin’den gelip Tel Rıfat’ı ele geçirdi. Böylelikle Halep’teki savaş ile Türkiye sınırındaki Suriyeli muhalifler arasında bir YPG tamponu oluştu.

YPG’nin Tel Rıfat’a saldırması bölgedeki Suriyeli muhalifler için büyük bir şok etkisi yarattı. Nitekim Esed rejimi ile savaşmayı önceleyen Suriyeli muhalifler, Afrin’deki YPG’yi göz ardı etmiş ve YPG’ye karşı kendilerini koruyamamıştı. Ancak YPG bulduğu ilk fırsatta Esed rejimi ve Rusya ile iş birliği yaparak Suriye muhalefetine saldırmıştı. Devam eden süreçte, Halep şehir merkezine giden son ikmal hattı da Halep şehir merkezindeki Şeyh Maksud mahallesinde konuşlu YPG unsurlarının rejim ve Rusya ile iş birliği yapıp muhaliflere saldırması ile kesilmiş oldu. Böylelikle Halep şehir merkezi abluka altına alındı. Kuşatma sonuç verdi ve rejim şehri kontrol etmeye başladı. Halep’in düşmesi Suriye savaşında şüphesiz bir dönüm noktası oldu.(12)

YPG ile Esed rejimin Suriye muhalefetine karşı daha eski bir iş birliği ise 2011-2012 yılları arasında yaşanmıştır. Suriye’deki halk ayaklanmalarının başlaması ve bunun silahlı bir mücadeleye dönüşmesi sürecinde, Suriye’nin kuzeyindeki Suriyeli Kürtlerin büyük çoğunluğu gösterilere ve ÖSO gruplarına destek vermekteydi. Hatta Suriyeli Kürtlerin çoğunluğunu temsil eden Suriye Ulusal Kürt Konseyi (ENKS) de Suriye muhalefetinin kurduğu siyasi yapılarda yer almaktaydı. Buna karşın Esed rejimi Suriyeli Kürtlerin çoğunlukta olduğu bölgeleri doğrudan YPG’ye devrederek Suriyeli Kürtleri hem pasifize etmiş hem de Suriye’nin kuzeyine üçüncül bir aktör konuşlandırmıştır. YPG, IŞİD ve Nusra Cephesi ile yaşadığı çatışmalara kadar, bölgedeki önde gelen Suriyeli Kürt grupları etkisiz hale getirmeyi başarmıştır. Böylelikle Esed rejimine karşı mücadele eden Suriye muhalefeti içindeki Suriyeli Kürtler geri plana itilmiştir. Bu sayede Suriyeli Kürtlerin çoğunluğunun benimsemediği YPG, Suriyeli Kürtler üzerinde silah zoruyla bir hâkimiyet oluşturmuştur.(13)

ABD Anlaşmazlığı

Esed rejimi ile YPG arasındaki ilişkideki sorunlu alanların başında YPG’nin ABD ile kurmuş olduğu angajman bulunmaktadır. ABD’nin 2014’te IŞİD ile mücadele için yerel partner aradığı dönemde, Obama yönetimi yerel partnerden Esed rejimi ile savaşmama ve İran destekli Şii milisler ile savaşmama garantisini talep etmiştir. Bu talebi ret eden ÖSO ve Suriyeli muhalif askeri yapılara kıyasla YPG tabiri caizse biçilmiş kaftandandı.(14)

Nitekim YPG Suriye’de üçüncü bir yol izlemiş ve yukarıda da belirtildiği üzere Esed rejimi ile pragmatik bir ilişki geliştirmiştir. ABD’nin YPG’ye destek vermesi ile Esed rejimi ile YPG arasındaki güç dengesi de ciddi anlamda bozulmuştur. Öncesinde Suriye’nin kuzeyinde üç farklı kanton ilan eden örgüt, ABD’nin desteği ile kontrol alanını Menbiç, Rakka, Tabka, Haseke ve hatta Deyr ez-Zor hattına kadar genişletmiştir. Ülkenin petrol ve elektrik üretim alanlarına hâkim olmuştur. Ayrıca ABD’nin sağladığı destek sayesinde askeri olarak kapasitesini arttırmış ve YPG öncülüğünde kurulan SDG bünyesine Arap unsurlar dâhil edilmiştir. İlk başta para karşılığında savaşan bazı küçük Arap gruplar SDG’ye katılırken, daha sonra YPG’nin uyguladığı zorunlu askerlik uygulaması ile SDG bünyesindeki Arap sayısı oldukça artmıştır. Her ne kadar zorla silahaltına alınan unsurlar YPG’ye ideolojik olarak bağlı olmasa da çoğu Esed rejimine düşmandır ve fakat SDG içerisinde hiçbir etki ile güce veya karar alma yetkisine sahip değildir.

ABD’nin desteği sayesinde, YPG kanton uygulamasından bir adım öteye geçerek, Suriye’nin kuzeyinde ve doğusunda özerklik ilan etmiştir. Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Bölgesi olarak isimlendirilen yapı ile bir oldubitti yaratılmak istenmektedir.(15)Esed rejimi açısından YPG’nin ABD ile angajmanı sorunludur ve son bulmalıdır. Rejimi destekleyen Rusya ve İran için de YPG’nin varlığı sorun teşkil etmezken, YPG üzerinden Suriye’de bulunan ABD varlığı sorun teşkil etmektedir.(16)

YPG’yi yöneten PKK/KCK kadroları ABD’den aldıkları destek ile Suriye’de özerk bölge tahayyülü taşırken PKK/KCK’nın Kandil’deki asli yöneticileri farklı bir yaklaşım sergilemektedir. Kandil’deki eski jenerasyon (Murat Karayılan, Cemil Bayık ve Duran Kalkan) ile Suriye’deki yeni jenerasyon (Mazlum Abdi ve İlham Ahmed) arasında strateji noktasında bir ayrışma bulunmaktadır. Yeni jenerasyon ABD üzerinden Suriye’de bir özerk bölgenin inşa edildiğini ve bu bölgede Abdullah Öcalan’ın demokratik konfederalizm modelinin uygulandığını vurgularken, eski jenerasyon olan PKK’nın asli yönetim kadrosu ABD’ye güven olmayacağı ve örgütün kadim dostları olan Esed rejimi ile iş birliğine gitmesine gerektiğini vurgulamıştır. Söz konusu bu farklılık, özellikle ABD’nin Suriye’den petrol çıkarma planları ve YPG’nin ENKS ile ABD arabuluculuğu altında yürüttüğü müzakerelerde gün yüzüne çıkmıştır. Cemil Bayık, “Suriye uluslararası alanda kabul edilen bir devlet. Bu yüzden Suriye'nin yer altında ve yer üstünde bulunan tüm kaynakları halka aittir, birilerinin değildir. Yani kimse bunları mülkü yapamaz” demiştir.(17)ABD arabuluculuğunda ENKS ile yürütülen müzakereler de eski jenerasyona bağlı YPG’nin siyasi yapılanması başkanı Aldar Halil üzerinden daha başlamadan baltalanmıştır ve başarısız olmuştur.(18)

Karşılıklı Bağımlılık

YPG ile Esed rejimi arasındaki ilişkinin diğer bir dinamiği de yılların sonunda oluşan karşılıklı bağımlılıktır. Nitekim YPG’nin Halep şehir merkezindeki Şeyh Maksud mahallesindeki varlığı tamamen Esed rejimine bağımlıdır. Ayrıca YPG’nin Tel Rıfat’taki varlığı da Esed rejimine bağlıdır. Nitekim resmi olarak Tel Rıfat’ta SDG ve YPG varlığı bulunmamaktadır. Tel Rıfat’taki YPG unsurları “Afrin’i Özgürleştirme Güçleri” ismini kullanmaktadır.(19)Diğer yandan da Esed rejiminin Kamışlı şehir merkezi ile Kamışlı Havaalanı ve Haseke şehir merkezindeki varlığı tamamen YPG’ye bağımlıdır. Esed rejiminin hava yolundan başka buradaki askeri varlığına bir irtibatı yoktur. Ayrıca bazı mahallelerdeki rejime bağımlı kurumların varlığı da YPG’ye bağımlıdır. Nitekim zaman zaman YPG ile Esed rejimi arasında sorunlar yaşandığında, YPG iki şehrin bazı mahallelerine giden yolları kapatarak abluka uygulamıştır ve istediğini de elde etmiştir.(20)

YPG ile Esed rejimi arasında olası bir gerilim ve kapsamlı bir siyasi dönüşüm gerçekleştiği takdirde, YPG’nin Tel Rıfat’taki ve Şeyh Maksud’taki varlığı ile Esed rejiminin Kamışlı ile Haseke’deki varlığı korunamaz bir durumda olacaktır. Buna ilaveten, Menbiç; Ayn el Arab, Ayn İssa, Tel Temir, Amude, Dirbasiye ve Kamışlı hattındaki rejim unsurları da rejim açısından ciddi bir bağımlılık oluşturmaktadır. Nitekim Esed rejiminin bu bölgelerde askeri varlığı bulunsa da bu bölgelere giden ikmal hatları tamamen YPG’nin kontrolündedir. Olası bir çatışma senaryosunda Esed rejiminin yüzlerce unsuru YPG’ye teslim olmak zorunda veya savaşarak ölmek durumunda kalacaktır. Ayrıca Esed rejiminin bölgeden topyekün geri çekilmeye kalkışmaya çalışması da mümkün görünmemektedir. Nitekim geri çekilirken, rejim unsurların güvenliğini sağlamak mümkün olmayacaktır ve rejim unsurları YPG için kolay ve açık hedefler olacaktır. Kısaca, her ne kadar Esed rejimi bölgeye unsurlarını göndererek YPG’yi TSK ve SMO’ya karşı korumayı amaçlamış olsa da YPG açısından bu askeri varlık bilfiil rehine pozisyonundadır. Esed rejimi YPG’yi korumaktan vazgeçme veya YPG’yi hedef alma gibi büyük bir pozisyon değişikliğine gittiği takdirde YPG rahatlıkla rejim unsurlarını öldürme veya esir alma opsiyonuna sahip olacaktır.

Gelecek Vizyonu

YPG ile Esed rejimi arasındaki ilişkilere dair dinamiklerin yanında uzun vadede iki aktörün Suriye için gelecek vizyonu ve bu vizyon arasındaki farklar da önem arz etmektedir. Esed rejimi tarafında iki farklı model bulunuyorken, YPG açısından da iki farklı yaklaşım mevcuttur.

Esed rejimin gelecek vizyonu

Esed rejiminin Suriye için olan gelecek vizyonu aslında 2010 yılına geri dönüş olarak özetlenebilir. Esed rejimi 2010’da olduğu gibi Suriye’de otoritesini tekrar hâkim kılmak ve tüm gücü merkezileştirip elinde tutmak istemektedir. Mutlak otorite arayışında olan rejimin gelecek vizyonu ile 2010 arasındaki durum ile olan yegâne fark Suriye nüfusudur. Esed rejimi 2010’daki 23 milyonluk ‘büyük’ nüfusun 2011’deki halk ayaklanmasına yol açtığını düşünmektedir. Rejim açısından gösterilerin müsebbibi gereğinden büyük nüfus ve dışsal müdahalelerdir. Bu yaklaşıma göre rejimin hiçbir kabahati bulunmamaktadır. Esed rejimi otoritesini tekrar sağladıktan sonra Suriye’de daha kolay kontrol edilebilir ve “hainlerden” arındırılmış küçük bir nüfus arzulamaktadır.(21)

Esed rejimi açısından birincil model bu iken, Rusya’nın özellikle Dera bölgesinde ortaya koyduğu yaklaşım sonucunda gelecek açısından ikinci bir model de ortaya çıkmıştır. Dera’da Rusya arabuluculuğunda yapılan uzlaşı anlaşmaları, Esed rejimine muhalif unsurların anlaşma imzalayarak, rejimin bünyesine dâhil olmaları üzerinden tasarlanmıştır. Her ne kadar bu modelin birçok sorunları olsa da günümüzde Dera’da halen yürürlüktedir.(22)

Esed rejimi mutlak hâkimiyetini sağlamak için Rusya’nın ortaya koyduğu bu modeli de benimseyip, yerel ölçekte kendi bünyesine dâhil olmak şartıyla bazı özerk alanları tanımayı kabul etmektedir.

YPG’nin gelecek vizyonu

YPG açısından yukarıda da belirtildiği üzere PKK/KCK’nın eski jenerasyonu ile yeni jenerasyonu arasında iki farklı yaklaşım bulunmaktadır. Yeni jenerasyon ABD’nin de desteğini alarak Suriye’de Irak benzeri tam otonomi elde edilebileceğine inanmaktadır. Bu bağlamda Batı’nın desteği olduğu sürece hayatta kalmaya devam edeceğine inanan yeni jenerasyon, Esed rejimi ile sonunda anlaşma sağlayabileceğine inanmaktadır. Özellikle ABD ile Rusya arasında bir anlaşma veya uzlaşı sağlanması durumunda, bunun sonucunda YPG’nin Suriye’deki özerk bölgesinin uluslararası meşruiyete kavuşacağını öngörmektedir.

İkinci yaklaşım ise eski jenerasyonun ABD’ye yönelik soru işaretleri ve kadim dostlarına karşı olan tecrübeleri noktasında belirlenmektedir. Kandil’deki eski jenerasyon, ABD’nin eninde sonunda Suriye’den çıkacağı ve YPG’yi terk edeceğini düşünmektedir. ABD Suriye’den çekilmeden Esed rejimi ve Rusya ile anlaşma yapıp, YPG’yi Suriye’de resmileştirmek, Kürtlerin çoğunlukta olduğu bölgelerde bazı yerel yönetim hakları elde etmek ve meşruiyeti Esed rejimi üzerinden sağlamak gibi bir yaklaşıma sahiptir. Bu bağlamda Esed rejimi ile Arap devletleri arasındaki normalleşme süreci ve Türkiye’nin Esed rejimi ile olası normalleşmesi, Kandil kadrolarının argümanını güçlendirmektedir. Nitekim eski jenerasyonun yaklaşımına göre Esed rejimi nihayetinde Suriye’nin resmi hükümeti olarak kabul görecektir. Bu kabulü görmesi durumunda, Irak anayasasında olduğu gibi YPG de bir yasal çerçeveye kavuşabilir ve uluslararası meşruiyetini bu yönden elde eder. Rejim ile müzakerelerde petrol, elektrik ve YPG’nin kontrol ettiği Arap bölgeler ile ABD ile olan ilişkiyi sonlandırma gibi argümanlar, YPG’nin Esed rejimi ile olan müzakerelerinde kullanabileceği araçlar olarak görülmektedir.(23)

Sonuç

YPG ile Esed rejimi arasındaki ilişkinin temel dinamikleri ortak düşman, karşılıklı bağımlılık ve ABD anlaşmazlığıdır. Ortak düşman dinamiğinde iki aktör arasında bir ters ilişki bulunmaktadır. YPG için Türkiye varoluşsal tehdit ve Suriye muhalefeti Türkiye’yi Suriye’de mümkün kılan faktörken, Esed rejimi için Suriye muhalefeti varoluşsal tehdit ve Türkiye Suriye muhalefetini Suriye’de mümkün kılan faktördür. Karşılıklı bağımlılık açısından YPG’nin Tel Rıfat ve Şeyh Maksud’taki varlığı ile rejimin Kamışlı, Haseke ve YPG bölgelerindeki varlığı birbirine bağımlıdır. Özellikle rejimin TSK ve SMO ile temas hatlarındaki varlığı YPG’nin elinde rehin durumdadır. Diğer yandan, YPG ile Esed rejimi arasında ABD bağlamında bir anlaşmazlık bulunmaktadır. ABD’nin YPG’ye desteği 2014 öncesi var olan ilişkideki güç dengesini YPG lehine bozarken, Esed rejimi ve onu destekleyen İran ile Rusya için ABD’nin Suriye’deki varlığı kabul edilemezdir. Gelecek vizyonu açısından Esed rejimi 2010’a geri dönmek için tam iktidar ve yerel uzlaşı olmak üzere iki farklı modeli bulunmaktadır. YPG açısından ise eski jenerasyon ile yeni jenerasyon arasında farklı iki yaklaşım bulunmaktadır. Yeni jenerasyon ABD üzerinden uluslararası meşruiyete dayalı özerk bölgeye ulaşmanın en iyi strateji olduğunu düşünürken, eski jenerasyon kadim dostları olan Esed rejimi üzerinden resmileşmek ve yerelde bazı özerk alanları elde ederek meşrulaşmanın daha doğru bir strateji olduğunu düşünmektedir.

Raporda elde edilen bulgular göz önünde bulundurulduğunda, Esed rejimi ile YPG’nin ilişkilerinin olası bir yeni kara harekâtından nasıl etkileneceği noktasında bazı varsayımlar üretmek mümkündür. Eğer TSK ve SMO Amerikan askerinin etki alanındaki bölgeye yönelik bir kara harekâtı gerçekleştirirse veya ABD YPG’ye olan desteğini keserse, bu YPG ile Esed rejimi arasındaki dengeyi altüst edecektir. Esed rejimi YPG’yi ya yok edecektir veya YPG’yi kendi istediği şartlarda bünyesine dâhil edecektir. Ancak beklenildiği üzere, TSK ve SMO Rus etki alanındaki bölgelere yönelik kapsamlı kara harekâtı gerçekleştirirse, bu durum YPG ile Esed rejiminin arasındaki ilişkilerin gerilmesine ve YPG’nin daha çok ABD’ye yanaşmasına yol açacaktır. Nitekim Türkiye’ye karşı kendisini koruyamayan Esed rejimi ve Rusya’ya karşı ciddi bir güven kaybı yaşanacaktır. Üçüncü bir ihtimal olarak ölçek itibariyle sınırlı bir askeri harekâtın gerçekleşmesi durumunda, Esed rejiminin YPG üzerindeki baskısı daha da artabilir. Nitekim Esed rejimi ve Rusya tarafından korunan diğer bölgelerini kaybetmek istemeyecek olan YPG, varoluşsal tehdit olarak algıladığı Türkiye’ye karşı Esed rejimi ile ilişkilerini güçlendirmek için rejime bazı tavizler vermeyi kabul edecektir. Dördüncü ihtimal ise kara harekâtının gerçekleşmediği fakat ciddi manada gerçekleşme ihtimalinin yükseldiği ortamdır. Bu durumda YPG varoluşsal tehdit karşısında, Esed rejimine karşı daha fazla taviz vermeyi ve bölgelerindeki rejim varlığının artmasını kabul etmeyi tercih edecektir. Üçüncü veya dördüncü senaryonun gerçekleşmesi durumunda, YPG içinde PKK/KCK’daki eski jenerasyonun tezleri güçlenecektir ve PKK’nın kadim dostları Esed rejimi ve Rusya’nın ABD’ye nazaran daha güvenilir olduğu belirtilecektir.

Esed rejimi açısından ise Suriye muhalefetinin Suriye’deki varlığın artması varoluşsal tehdit olduğundan, en iyi senaryo TSK ve SMO’nun sınırlı bir askeri harekât gerçekleştirmesi veya hiçbir askeri harekât gerçekleştirmeyip sadece harekât tehdidinde bulunmasıdır. Nitekim bu senaryoya göre varoluşsal tehdit olarak algıladığı Suriye muhalefetinin ciddi veya hiçbir kazanımı olmazken YPG korku içinde rejime taviz verecektir ve rejim durduğu yerden kazanımlarını ve kontrol alanını genişletecektir. TSK ve SMO’nun Amerikan’ın etki alanındaki bölgelere yönelik kara harekâtı düzenlemesi veya ABD’nin YPG’ye olan desteğini kesmesi ise hem kazanımları hem de kayıpları beraberinde getirecek bir durumdur. Suriye muhalefetinin Irak sınırına hâkim olması ve Suriye’deki kontrol alanının ülkenin doğusuna genişletmesi, Esed rejimine 2013’teki Suriye’deki askeri durumu hatırlatacaktır. Ancak diğer yandan YPG’yi yutma imkânı da tanıyacaktır. Son olarak, TSK ve SMO Rus etki alanındaki YPG bölgelerine yönelik kapsamlı bir askeri harekât gerçekleştirirse, Esed rejiminin YPG ile olan ilişkisi ciddi olarak zedelenecektir ve Suriye muhalefeti Suriye’deki kontrol alanını genişletecektir. Bu yüzden Esed rejimi açısından en çok istenmeyen senaryo, TSK’nın SMO ile birlikte YPG’ye karşı Rus etki alanındaki bölgelere karşı kapsamlı bir askeri harekât düzenlemesidir. Bu yöndeki bir harekâtı engellemek için Esed rejimi YPG ile olan iş birliğini daha da fazla geliştirecektir. Ancak bu çabasında başarısız olduğu durumda, ise Esed rejimi YPG ile olan ilişkisini baştan ele almak zorunda olacaktır.

Giriş

Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) ile Suriye Milli Ordusu (SMO), Fırat Kalkanı Harekâtı (FKH); Zeytin Dalı Harekâtı (ZDH) ve Barış Pınarı Harekâtı (BPH) ile kritik öneme sahip bölgeleri zaman içinde DEAŞ ve YPG’den arındırmış ve bu sayede güvenli bir alan inşa etmiştir. Ancak TSK’nın yine SMO ile birlikte icra ettiği Bahar Kalkanı Harekâtı (BKH) yani İdlib bölgesinde bulunan Heyet Tahrir el Şam (HTŞ), güvenli bölgede kurulmak istenen düzen ve dengeyi tehdit edilmektedir. HTŞ’nin dört aylık süre zarfında iki kez Afrin’e girmesi, Türkiye’nin Suriye politikasını da doğrudan tehdit etmektedir. Çünkü bilindiği gibi HTŞ, Birleşmiş Milletler (BM); ABD, Rusya, Avrupa Birliği (AB), İngiltere ve Türkiye’de bir terör örgütü⁽¹⁾ olarak kabul edilmektedir. HTŞ’nin güvenli bölgeye girmesi demek, terörden temizlenen bölgeye başka bir terör örgütünün girmesi anlamına gelecektir. HTŞ bu iki denemede de önce Afrin’e girmeyi başarmış olsa da daha sonra tekrar İdlib’e geri çekilmek zorunda kalmıştır.

^{Bu rapor, HTŞ’nin Afrin’e girme ve çıkarılma süreçlerinin altında yatan temel ittifak kurma ve ittifak oluşturma başarılarına odaklanmakla birlikte genel itibariyle HTŞ’nin iki deneme girişimini ele alacaktır. HTŞ’nin başarısız girişimleri sonrası alınan önlemlerden ve alınan yeni kararlardan bahsedilecektir. Daha sonra ise HTŞ’nin genişleme arzusu ve genişleme stratejisinin temelini oluşturan bölgesel liderlik modeli ile HTŞ’ye karşı direnen SMO’ya bağlı Cephe Şamiye grubunun yerel liderlik modeli ele alınacaktır. Nitekim HTŞ’nin Afrin’e girişi aynı zamanda bu iki modelin de birbiriyle çatışmasıdır. Süreç ve sürece yol açan iki modelin çatışmasının ortaya konulmasının ardından sonuç olarak üç aşamalı bir yol haritası önerisinde bulunacaktır. Söz konusu yol haritası ilk aşamada acil önlemlere odaklanacaktır. İkinci aşamada ise SMO’nun saha kontrolünün yeniden yapılandırılması için öneriler sunacak ve son aşama için İdlib’e odaklanma ve genişleme için temel fırsatlar ortaya konacaktır.}

HTŞ’nin Afrin’e Girme ve Çıkarılma Süreçleri

İdlib bölgesinde bulunan ve bölgenin kontrolünü tümüyle elinde tutan HTŞ’nin Afrin’e dönük iki ayrı girişimi olmuştur. Bu iki deneme benzer özellikler taşırken, ikincisi ilkine göre daha hazırlıklı ve daha kapsamlı olmuştur ancak Türkiye’nin müdahalesi sonucunda başarısızlıkla sonuçlanmıştır. HTŞ’nin sözüm ona bu iki denemesini ele almadan önce, evvela onun Afrin’e yönelik hamlelerini mümkün kılan iki dinamiği ele almak gerekir. Her ne kadar bu yazıda HTŞ’nin Afrin’e girmesini mümkün kılan yapısal, sosyolojik ve ekonomik dinamikler ele alınmasa da HTŞ’nin bu denemelerini mümkün kılan ittifak kurma ve ittifak oluşturma başarılarına değinmek gerekecektir.

HTŞ’nin birinci başarısı, Ekim 2020 tarihinde İdlib’teki eski rakibi olan Ahrar el Şam grubu içerisinde kendisi ile işbirliği içerisindeki bir kanadın darbe gerçekleştirmesi olmuştur⁽²⁾. HTŞ’nin bu darbe girişimine karşı Ahrar el Şam’ın liderliği direnmiş ve darbeyi başarılı bir şekilde püskürtmüş olsa da daha sonra darbeciler ile liderlik arasındaki arabulucuk görüşmelerinde yeni bir liderlik ortaya çıkmıştır⁽³⁾. Yeni liderliğin bir uzlaşı sonucunda meydana gelmesi ve HTŞ’nin devam eden desteği sayesinde, darbeci kanat zamanla eski liderliği tasfiye etmeyi büyük ölçüde başarmıştır. HTŞ’nin bu başarısı ile SMO bünyesinde yer alan Ahrar el Şam fiilen HTŞ’nin vekil unsuru haline gelmiştir. Ahrar el Şam’ın hem ZDH hem de FKH bölgesinde varlık göstermesi burada HTŞ için yeni bir fırsat penceresi oluşturmuştur. FKH ve ZDH bölgesindeki Ahrar el Şam yapılanması resmi olarak Cephe Şamiye grubunun bir parçası olarak hareket etse de HTŞ’nin sonradan başarılı darbesi sonucunda Ahrar el Şam ile Cephe Şamiye arasında gerilim yaşanmaya başlanmıştır. Bu gerilim HTŞ’nin Afrin’e ilk girişine yol açmıştır.⁽⁴⁾

HTŞ’nin ikinci başarısı da onun ikinci kez Afrin’e girmesinin önünü açmıştır. Bu başarı, SMO içerisinde izole edilen Sultan Süleyman Şah Tümeni olmuştur. Şöyle ki; Cephe Şamiye korumasında Afrin bölgesinde bir komite kurulmuştur. Komite Afrin bölgesindeki sivillerin haklarını ve mallarını korumakla görevlendirilmiştir⁽⁵⁾. Komitenin ciddi başarıları sonrasında, Afrin’in Şeyh Hadid nahiyesinde bulunan Sultan Süleyman Şah Tümeni ve lideri Ebu Emşe hakkında şikâyetler olmuştur. Komite bu şikâyetler üzerine harekete geçmiş ve Sultan Süleyman Şah Tümeni’nin de kabul ettiği bir mahkeme kurmuştur. Mahkemenin şikâyetleri ve savunmayı dinlemesi sonrasında kararı Ebu Emşe’nin tüm görevlerinden alınması ve Afrin’e tekrar dönmesinin geçici olarak yasaklanması olmuştur. Bu mahkeme kararı hiçbir zaman uygulanmamış olsa da Sultan Süleyman Şah Tümeni ve liderliği bir hayatta kalma tehditi algılamıştır.⁽⁶⁾ Bunu fırsat bilen HTŞ ise Sultan Süleyman Şah Tümeni ile ilişki kurmaya odaklanmış ve görüşmelere başlamıştır. Bu bağlamda HTŞ’nin önemli figürlerinden Cihad İssa el Şeyh önemli bir rol oynamıştır.⁽⁷⁾

İlk Deneme

Ahrar el Şam içerisinde yaşanan darbenin ardından, grubun HTŞ’nin etki alanına girmesi ile Ahrar el Şam’ın Cephe Şamiye’ye bağlı FKH, ZDH ve BPH bölgelerindeki yapısı ile Cephe Şamiye arasında gerilim yaşanmaya başlanmış ve Ahrar el Şam’ın Doğu kanadı Cephe Şamiye’den ayrılma kararı almıştır. Bu kararı kabul etmeyen Cephe Şamiye, süreci mahkemeye götürmüş ve Ahrar el Şam’ın ağır silahlarını teslim etmesini talep etmiştir. Bunun ardından iki taraf arasında çatışma yaşanmıştır.

FKH ve ZDH bölgesinde Ahrar el Şam ile Cephe Şamiye arasında yaşanan çatışmalarda Cephe Şamiye üstünlüğü ele geçirmiştir. Bunun üzerine İdlib bölgesinden Ahrar el Şam birlikleri ve HTŞ’nin Afrin’e girmesi sonucunda Afrin’in tüm güney hattı Ahrar el Şam ve HTŞ kontrolüne geçmiştir. SMO grupları HTŞ ve Ahrar el Şam’a karşı direnmezken, daha sonra yapılan anlaşma gereğince HTŞ ve İdlib’teki Ahrar el Şam birlikleri İdlib’e geri dönmüş ve ele geçirdikleri bölgeleri Cephe Şamiye’ye teslim etmiştir. Buna karşılık Cephe Şamiye de Ahrar el Şam’dan ele geçirdiği bölgeleri teslim etmiştir.

İkinci Deneme

Cephe Şamiye ile Hamza Tümeni ve Sultan Süleyman Şah Tümeni arasında yaşanan gerilimde HTŞ Hamza Tümeni ve Sultan Süleyman Şah Tümeni ikilisinin yanında yer almıştır. Yine SMO’ya bağlı Ceyş el İslam’ın da desteğini yanına alan Cephe Şamiye, El Bab hattında Hamza Tümeni ve Ahrar el Şam’a karşı üstünlük elde etmiş ve bölgedeki kontrol alanını genişletmiştir. Ancak askeri denge HTŞ’nin İdlib’ten Afrin’e girmesi ile Cephe Şamiye aleyhine değişmiştir.

Şekil 1 HTŞ'nin Afrin bölgesindeki ilerleyişi

HTŞ, Hamza Tümeni’nin kontrol ettiği Gazaviya bölgesinden ZDH bölgesine giriş yapmıştır ve burada Hamza Tümeni’nin yanında yer almıştır. Buna ilaveten, batı yakasında Deyr Balu bölgesinden de ZDH bölgesine giriş yapmıştır. Geçiş kapısını kontrol eden Feylak el Şam grubu dört ay önce olduğu gibi çatışmasız bir şekilde geri çekilmiştir. HTŞ’nin Deyr Balu üzerinden Cinderes merkezine doğru ilerlemesi üzerine Cinderes’te bulunan SMO’ya bağlı Bina ve İnşa Hareketi (Ahrar el Şarkiye ve Ceyş el Şarkiye) HTŞ’ye karşı önce direnmiş ama Cinderes içindeki Ahrar el Şam ve eski Nureddin Zengi üyelerinin hareketlenmesi üzerine HTŞ üstünlüğü ele geçirmiştir.

Cinderes HTŞ’nin kontrolüne girerken, kuzeyde Afrin bölgesindeki bir diğer ilçe olan Mabatlı’da ise Sultan Süleyman Şah ile Cephe Şamiye arasındaki çatışmalar sonucunda Sultan Süleyman Şah bölgeyi kontrol altına almıştır. Bu gelişmeler sonucunda SMO’ya bağlı Muattasım Tümeni de Cephe Şamiye’nin yanında yer almış ve destek göndermiştir.⁽⁸⁾

Afrin kentinde bulunan Şam Cephesi güneyden HTŞ ve Hamza Tümeni, kuzeybatıdan Sultan Süleyman Şah Tümeni ve batıdan HTŞ ile Ahrar el Şam tarafından kısmen kuşatılmıştır. Çatışmaların Afrin kentine dayanması ile HTŞ, Cephe Şamiye’ye mühlet vermiş ve çatışmasız bir şekilde geri çekilmesini talep etmiştir. Mühletin bitmesi ile Cephe Şamiye çatışmadan Afrin’den Azez’e doğru geri çekilmiştir. Tüm bunların sonucunda HTŞ nihayet Afrin kentine girmiştir.

Bir önceki denemenin aksine bu sefer HTŞ tüm birimleri ile beraber gelmiş ve Afrin kentinde kalıcı olmayı hedeflediğini göstermiştir. HTŞ’nin kurduğu Suriye Kurtuluş Hükümeti’ne bağlı güvenlik güçleri Afrin kentindeki güvenliği de devralmıştır. Afrin’deki etki alanının kurulmasının ardından HTŞ Azez’e doğru harekete geçmiş ve Cephe Şamiye ile Kafr Cenne hattında şiddetli çatışmalar yaşanmıştır. Çatışmalar zaman zaman müzakereler ve anlaşmalar için durdurulsa da kalıcı bir anlaşma sağlanamamış ve HTŞ’nin tüm SMO’nun HTŞ ile beraber bir çatı yapılanma altında koordine olması ve bölgedeki kurumların Kurtuluş Hükümeti’ne devredilmesi yönündeki talebi reddedilmiştir.

Cephe Şamiye’nin Kafr Cenne’deki ciddi direnişin HTŞ tarafından kırılması ile eş zamanlı olarak Türkiye harekete geçmiştir ve HTŞ’ye ültimatom verilmiştir. Türkiye’nin ültimatomu sonrasında, çatışmalar durmuş ve HTŞ tamamen İdlib’e geri çekilmiştir. Türkiye’nin doğrudan devreye girmesi ile HTŞ hiçbir kazanım elde edemeden Afrin’den çıkmak zorunda kalmıştır.⁽⁹⁾

Alınan Önlemler ve Yeni Kararlar

HTŞ’nin Afrin’den çıkarılmasının ardından, SMO içerisinde bazı değişiklikler olmuştur ve bu hadisenin tekrar yaşanmasını önleyecek bazı önlemler alınmıştır. Şöyle ki, fiziki olarak HTŞ’nin tekrar İdlib’ten Afrin’e gelmesini zorlaştırmak adına, TSK geçiş noktalarına beton bloklar yerleştirmiş ve geçiş noktalarını daha güvenli hale getirmiştir. Ayrıca Middle East Eye’ye konuşan Türk yetkililerinin yaptığı açıklamalara göre SMO’nun yeniden yapılandırılarak bir merkezi yapıya kavuşturulması kararlaştırılmıştır. Bu bağlamda SMO askerlerinin şehirlerden çıkması ve şehirdeki güvenliği Sivil ve Askeri Polis’e devretmesi öngörülmüştür.⁽¹⁰⁾

Suriyeli medya organları üzerinden kamuoyuna yansıyan iddialara göre, Türk yetkilileri SMO komutanları ile bir toplantı gerçekleştirilmiştir. Bu toplantı sonucunda HTŞ ile beraber hareket eden Sultan Süleyman Şah Tümeni ile Hamza Tümeni cezaya çarptırılmıştır. Cezanın ne olduğu basına yansımamıştır. Ayrıca SMO’daki grupların üçlü bir yapı içerisinde yeniden yapılandırılması kararlaştırılmış ve SMO askerlerinin şehirlerden çıkması ve güvenliği polis güçlerine devretmesi üzerinde mutabık kalınmıştır. İddiaya göre, toplantının ardından SMO grupları ile iletişimin Suriye Geçici Hükümeti Savunma Bakanlığı üzerinden kurulacağı da ifade edilmiştir.⁽¹¹⁾ Her ne kadar bu iddialar kesin olarak teyit edilemese de önemli ipuçları vermektedir.

13 Kasım 2022 tarihinde basına yansıyan bilgilere göre SMO grupları tekrar üç kolordu düzeninde yeniden örgütlenmiştir. Birinci kolorduda Ceyş el Şarkiye, Ahrar el Şarkiye, Vakkas Tugayı, Fatih Sultan Mehmet Tugayı, Semerkand Tugayı, Ceyş el Nukba, 20. Tümen, Sukur el Şam ve 113. Tümen bulunmaktadır. İkinci kolordu ise Sultan Murad Tümeni, Mutassım Tümeni, Hamza Tümeni, Feylak el Rahman, Sultan Melikşah Tümeni, Sukur el Şimal, Muntassır Billah Tugayı, Suvar el Şam, Liva el Şimal, 9. Tümen, Feylak el Şam (Kuzey Grubu), 112. Tümen ve Sultan Süleyman Şah Tümeni’nden oluşmaktadır. Üçüncü kolorduda ise Cephe Şamiye, Ceyş el İslam, Feylak el Mecid, 51. Tümen ve Liva el Selam yer almaktadır.⁽¹²⁾

HTŞ’nin Afrin’e girmesinin ardından yaşanan diğer önemli bir gelişme ise Ahrar el Şam içerisinde yaşanmıştır. Ahrar el Şam’a bağlı alt gruplar ortak bildiri yayınlayarak mevcut liderliği reddetmiş ve Amir el Şeyh (Ebu Ubeyde) yerine Ebu Süleyman el Hamavi’nin atandığını ilan etmişlerdir. HTŞ’ye yakın darbeci ekip bu açıklamayı reddetmiş ve Ahrar el Şam içerisinde bir bölünme süreci başlamıştır. Ahrar el Şam’ın merkezi ve eğitimli askeri yapılarının çoğu Ebu Süleyman el Hamavi’yi desteklemiştir.⁽¹³⁾

Çarpışan İki Liderlik Modeli: HTŞ vs Cephe Şamiye

HTŞ’nin Afrin’e girme ve yerleşme denemeleri aslında Suriye’nin kuzeybatısında birbiri ile çarpışan iki liderlik modelinin de bir çatışmasıdır. HTŞ’nin Afrin’de Sultan Murad Tümeni değil de, neden Cephe Şamiye’yi hedef tahtasına koyduğu bir tesadüf değildir. Nitekim HTŞ’nin bölgesel liderlik modeli İdlib bölgesinde başarılı olmuştur ve fakat hayatta kalması için yeterli değildir. HTŞ hayatta kalmak için bu modeli ZDH ve FKH bölgesine yaymak istemektedir. Ancak ZDH ve FKH bölgelerinde HTŞ’ye alternatif bir yerel liderlik modeli olan Cephe Şamiye bulunmaktadır. HTŞ’nin aksine, Cephe Şamiye bu liderlik modelini uygulamayı daha başaramamıştır ve liderlik modelini HTŞ gibi diğer bölgelere – yani İdlib’e – yayma gibi bir stratejisi bulunmamaktadır.

HTŞ’nin Bölgesel Liderlik Modeli

El Kaide’ye bağlı Nusra Cephesi’nden, El Kaide’den ayrılıp kurduğu Şam’ın Fethi Cephesi ve sonrasında oluşturulan HTŞ’ye varan süreç hakkında yayınlanan birkaç kapsamlı Türkçe rapor bulunmaktadır. Bunların arasında belki de en kapsamlısı Can Acun, Bünyamin Keskin ve Bilal Salaymeh’in yazdığı “El Kaide’den HTŞ’ye: Nusra Cephesi” isimli rapordur.⁽¹⁴⁾ Bu rapora atıf verilerek, HTŞ’nin yaşadığı dönüşüm sürecinden ziyade, HTŞ’nin İdlib’te ortaya koyduğu bölgesel liderlik modeli ve bu modelin neden genişlemeye muhtaç olduğu ele alınacaktır.

HTŞ İdlib’te hâkim unsur olması ve BKH ile İdlib’in belirli bir sükûnete erişmesi sonrasında, yeni bir liderlik modeli ortaya koymuştur. Bu modelde, İdlib bölgesi yeniden tasarlanmıştır. Ocak-Şubat 2020 döneminde İdlib bölgesinde yaşanan askeri gelişmeler, HTŞ’nin Suriye için o güne kadar uyguladığı strateji ile hayatta kalmasının mümkün olmayacağını göstermiştir. Türkiye’nin müdahalesi olmasaydı, İdlib bölgesinde Esed rejimi askeri bir galibiyet elde edecek ve bölgede büyük bir insani dram ve yeni bir mülteci dalgası yaşanacaktı. Türkiye’nin müdahalesi sonucunda İdlib bölgesi görece sakinleşmiştir ve o günden bu güne cephe hatları ve toprak kontrolü sabit kalmıştır. HTŞ ise bu fırsatı yeni ama eski bir amaç için kullanmaya odaklanmıştır: Terör listesinden çıkmak.

HTŞ’nin liderliği terör listesinde kalmasının sürdürülemez olduğunu anladığı için sekiz katmanlı bir strateji izlemiştir:

1. İdlib bölgesindeki tüm yabancı uyruklu askeri yapıları ya kendi bünyesine katmıştır veya onları adım adım tasfiye etmiştir.

2. İdlib bölgesi için varılan Türkiye ile Rusya arasındaki mutabakatlara genel olarak uymuştur ve oyun bozucu bir rol oynamamıştır.

3. Uluslararası medyaya yönelik yeni bir PR (halkla ilişkiler) çalışması başlatmıştır. HTŞ lideri askeri üniformayı veya dini temellere dayanan kıyafetleri çıkararak takım elbise giymiştir.

4. İdlib bölgesinde gerçekleştirilen Amerikan SİHA saldırıları için susma politikası izlemiştir. Teyit edilemese de HTŞ’nin ABD’ye istihbarı destek verdiği iddia edilmiştir.

5. İdlib bölgesindeki yönetim ve güvenlik yapılanması yeniden düzenlenmiş, bu durum, HTŞ’nin kurduğu Suriye Kurtuluş Hükümeti üzerinden tasarlanmıştır. Bu hükümet sivil görünümlü bir muhtevaya sahiptir.

6. İdlib bölgesinde HTŞ’nin kurduğu Suriye Kurtuluş Hükümeti’ne bağlı olmayan tüm güvenlik unsurları, yerel meclisler ve diğer tüm yapılar HTŞ tarafından yasaklanmış, tasfiye edilmiş veya yeni sivil hükümete bağlanmıştır.

7. İdlib bölgesinde bulunan ve resmi olarak SMO’ya bağlı olan meşru Suriye muhalefeti yapılanması ve Ulusal Kurtuluş Cephesi ortak askeri operasyon odası içerisinde ilişki kurmuş ve bu ilişki kapsamında cephe hatlarındaki askeri unsurlar yeniden düzenlenmiştir. HTŞ, İdlib bölgesinin içerisinde diğer askeri grupların kontrol noktası kurmasına izin vermezken, gelinen noktada cephe hatlarının 4’te 3’ü SMO’ya bağlı Ulusal Kurtuluş Cephesi bünyesindeki gruplarca tutulmaktadır.

8. HTŞ, İdlib bölgesindeki STK’lar; medya organları, aşiretler ve diğer tüm toplumsal bileşenler ile ilişki kurmuş ve bu ilişkileri güçlendirmeye odaklanmıştır.

HTŞ’nin bu sekiz katmanlı stratejisi sonucunda ümit ettiğinin aksine terör örgütü listesinden çıkmayı başaramamıştır. Crisis Group’un yazdığı raporlar⁽¹⁵⁾ ve PBS’in yayınladığı röportaj⁽¹⁶⁾ sonucunda bu yönde ABD’den ciddi bir beklentiye sahip olan HTŞ, tabiri caizse beklemekle kalmıştır. Hatta ABD’nin Hazine Bakanlığı’nın yayınladığı tweet⁽¹⁷⁾  ile “takım elbiseli de olsa terörist teröristtir” iması, ABD’nin bu yönde bir adım atmayacağını göstermiştir.

Terör örgütü listesinden çıkmak için sekiz katmanlı strateji başarısız olunca, HTŞ’ye üç farklı yol kalmıştır. Birinci yol tekrar terör örgütü gibi hareket edip, listeden çıkma gayretini sonlandırmaktır. İkinci yol ise HTŞ’nin kendisini lağvedip, HTŞ üyelerinin Suriye muhalefeti içerisinde eriyip gitmesidir. Üçüncü yol ise, HTŞ’nin topraksal hâkimiyetini genişletmesidir. HTŞ’nin Afrin’e girmesi bu bağlamda okunmalıdır.

HTŞ tüm Suriye muhalefetini kendi hegemonyası altında toplayıp, onları Türkiye’den ayrıştırmak istemektedir. Türkiye’nin yeni bir göç hareketlenmesini kaldıramayacağını düşündüğünden, Suriye’den çekilemeyeceğini değerlendirmektedir. Böylelikle HTŞ sahada tam hâkim olup, Suriye muhalefetini yutmayı ve Türk askerini kendine kalkan yapmayı hedeflemektedir. Türkiye’yi kendisine mahkûm edip, Türkiye üzerinden kendisini uluslararası alanda meşrulaştırmayı arzulamaktadır.

Cephe Şamiye’nin Yerel Liderlik Modeli

SMO’daki tüm gruplar arasındaki en büyüğü Cephe Şamiye’dir. Cephe Şamiye tarihsel olarak Halep’e giren ve Halep’in yarısını kontrol altına alan bir ÖSO grubu olan Liva el Tevhid’in devamıdır. Cephe Şamiye’nin merkezi Azez’dir ve grup bir sosyolojik tabana oturmaktadır. Örneğin Ahrar el Şarkiye Deyr ez-Zor tabanını temsil ederken, Cephe Şamiye Halep sosyolojisini temsil etmektedir. Yapısal anlamda birçok SMO grubundan farklıdır. Grubun temel karar alıcı mekanizması Şura heyetidir ve grup kendisine özgü ekonomik kaynaklara sahiptir. Aynı zamanda Suriye’nin kuzeyinde bir çekim merkezi haline gelmiştir. Nitekim savaş öncesi nüfusu 2004 nüfus sayımına göre 31,623 olan Azez kentinin YPG ile olan cephe hattına yakın olmasına rağmen an itibariyle 400 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir. Özünde Arap olan Cephe Şamiye ZDH ile birlikte Suriyeli Kürtlere de açılım yapmıştır ve kendi bünyesinde birçok üst düzey Kürt komutanı barındırmaktadır. Ayrıca kendisini Suriyeli Kürtlerin koruyucusu olarak da konumlandıran Cephe Şamiye, Afrin bölgesinde bir komite üzerinden sivillerin haklarını teslim eden ve onlar için diğer SMO gruplarını karşısına almaya razı olan bir imaj çizmektedir.

Cephe Şamiye kendisine özgü bir sosyoloji, sağlam yönetici kadrosu ve ekonomik gelirleri bakımından 2016-2017 dönemindeki El Nusra Cephesi ile benzer özellikler taşımaktadır. Nasıl ki o dönem HTŞ’ye evrilecek Nusra Cephesi adım adım kendine rakip güçleri tasfiye edip kontrol alanını genişletmeye çalışmışsa, günümüzde de Cephe Şamiye benzer bir yol izlemektedir. Ancak HTŞ’nin aksine Cephe Şamiye’nin bu çabaları üç açıdan farklılaşmaktadır.

HTŞ’nin aksine Cephe Şamiye rakiplerini koruyabilecek bir askeri gücün dışsal faktör olarak müdahalesine açıktır. İdlib bölgesinde bulunan HTŞ doğrudan müdahale ederek Cephe Şamiye’nin önünü kesmiştir. HTŞ’nin müdahalesine dek, her iki seferde de Cephe Şamiye rakipleri karşısında askeri olarak üstünlük sağlamıştır.

Cephe Şamiye’nin farklılaştığı ikinci nokta ise HTŞ’nin aksine bölgesel bir liderlik modeli değil, yerel bir liderlik modelini benimsemesidir. Cephe Şamiye’nin amacı HTŞ’nin aksine yeni kurumlar inşa etmek ve onlar üzerinden tahakküm kurmak değildir. Cephe Şamiye’nin amacı diğer SMO grupları üzerinde tahakküm kurarak mevcut kurumları bölgede hâkim kılmaktır. Bunu yaparken de mevcut kurumlar içerisinde en etkin yapı olmayı ve fakat yerel dinamiklere göre de esneklik göstermeyi arzulamaktadır. Cephe Şamiye meşru Suriye muhalefetine bağlı kurumları kendi liderliği altında etkin kılmak ve idame etmek istemektedir.

HTŞ hâkim güç olarak üsten aşağıya İdlib bölgesinde Kurtuluş Hükümeti ismi altında bir yönetim inşa etmiştir. Cephe Şamiye ise, hâkim güç olarak alttan mevcut kurumları yönlendirmek ve etkin kılmak istemektedir.

Yerel liderlik modelinin farklılaştığı son nokta ise, Cephe Şamiye’nin ve mevcut kurumların hiç birinin terör örgütü listesinde olmamasıdır. Terör örgütü listesinde bulunma gibi bir sorun olmadığından, HTŞ’nin aksine eline geçen her imkânda teritoryal olarak tüm Suriye’ye yayılmayı arzu eden bir model yerine, Türkiye’nin imkân tanıdığı ölçüde genişleyebilecek bir liderlik modeli benimsemektedir.

Sonuç: Üç Aşamalı Yol Haritası

HTŞ’nin Afrin’e girmesinin Türkiye’nin Suriye politikası için oluşturduğu tehdidin iki önemli göstergesi Rusya’nın düzenlediği hava saldırıları⁽¹⁸⁾ ve ABD’nin yayınlamış olduğu beyanat⁽¹⁹⁾ olmuştur. Söz konusu gelişmeler ve sahada çatışan iki farklı liderlik modeli göz önünde bulundurularak üç aşamalı bir yol haritası benimsenmelidir.

Birinci Aşama: Acil Önlemler

Sahadaki gelişmeler ışığında HTŞ’nin tekrar Afrin’e girme tehlikesini bertaraf etmek için acil önlemler alınması gerektiği görülmüştür. Nitekim basına yansıyan haberlere göre, bu yönde bir gelişme olduğu anlaşılmaktadır. İdlib ile Afrin arasındaki geçişin tahkim edilmesi, SMO’nun şehirlerden çıkması, SMO’nun üçlü bir yapıda yeniden organize olması ve SMO grupları ile iletişimin bundan böyle Suriye Geçici Hükümeti Savunma Bakanlığı üzerinden sürdürülmesi doğru kararlardır ve mutlak surette uygulanmalıdır. Ancak yeterli değildir. HTŞ’nin Afrin’e tekrar girmesinin önüne geçmek adına İdlib ile Afrin arasındaki geçiş noktalarını kontrol eden Feylak el Şam grubu bölgeden geri çekilmelidir ve bölgenin kontrolü başka bir yapıya teslim edilmelidir. Nitekim Feylak el Şam her iki denemede de HTŞ’ye mukavemet göstermeden HTŞ’nin geçişine izin vermiştir. Feylak el Şam’ın bu tutumunu eleştirmek yanlış olacaktır. HTŞ’yi engellememesi doğal bir tutumdur. Çünkü Feylak el Şam’ın asıl askeri varlığı İdlib bölgesindedir ve oradaki varlığını HTŞ’yi engellemek adına tehdit altına sokmasını beklememek gerekir.

Geçiş noktaları, Fatih Sultan Mehmet Tugayı’na ve/veya Ceyş el Nukba’ya devredilebilir. Sebebi, TSK ile kurmuş olduğu özel angajman ve yapısı itibariyle kimseyi rahatsız etmeyecek tarafsız bir tutum benimsemesidir. Aynı zamanda da HTŞ’nin tekrar Afrin’e girmesini engelleyecek iradeyi de gösterme potansiyelini taşıyor olmasıdır. Ancak böylesi bir girişimin tekrarlanması halinde Fatih Sultan Mehmet Tugayı ve Ceyş el Nukba sayısal anlamda yetersiz kalacaktır. Fatih Sultan Mehmet Tugayı’nın gerekli kapasiteye ulaşması için Ürdün’ün 2018 öncesinde sınır muhafızlığı için Ceyş Ahrar el Aşair ve Ceyş el Sünne ile kurduğu model örnek alınabilir⁽²⁰⁾ Bu modelde, iki grup Ürdün sınırını korumak karşılığında Ürdün’deki MOC operasyon odasından özel finansal ve maddi yardımlar almaktaydı.

Acil önlemler bağlamında gerekli diğer önemli bir adım ise Sultan Süleyman Şah Tümeni’nin izolasyon sorununu çözmektir. Bu bağlamda iki farklı alternatif bulunmaktadır. Birincisi Sultan Süleyman Şah Tümeni’nin mevcudiyetinin devam edeceğine ikna olmasını sağlayacak gerekli garantilerin ve gerekli uzlaşıların sağlanmasıdır. Böylelikle grup kendisini güvende hissedecek ve HTŞ ile olan ilişkisini sonlandıracaktır. İkinci alternatif ise Sultan Süleyman Şah Tümeni’ne yönelik mahkeme sürecinin tekrar başlatılması olabilir. Bu sayede de mahkeme kararı uygulanır ve mevcut bilinmezlik son bulur.

Son olarak SMO grupları arasında potansiyel ekonomik temelli çatışmaları ve ihtilafları en aza indirmek adına, Türkiye ile olan sınır kapılarında olduğu gibi Suriye’nin içerisindeki geçiş noktalarından da elde edilen finansal gelirin merkezi bir havuzda toplanması sağlanmalıdır.

İkinci Aşama: SMO’nun Saha Kontrolünün Tekrar Yapılandırılması

HTŞ’nin Afrin’e girebilmesinin temelinde iki sebep yatmaktadır. Birinci sebep Cephe Şamiye’nin yerel liderlik modelidir. İkinci sebep ise SMO gruplarının tek bir merkezi otoriteye sahip olmamasıdır. HTŞ, SMO grupları arasındaki ihtilafları ustaca kullanarak iki defa Afrin’e girmeyi başarmıştır. HTŞ’ye karşı SMO’nun gösterdiği bu zafiyeti ortadan kaldırmak için iki yöntem bulunmaktadır.

Birincisi, Cephe Şamiye’nin yerel liderlik modelini uygulama koymak ve böylelikle SMO’yu Cephe Şamiye etrafında dönen ve Cephe Şamiye’nin liderlik ettiği merkezi bir yapılanmaya dönüştürmektir. Cephe Şamiye’nin bu modeli uygulaması için HTŞ’nin Afrin’e tekrar girebilmesi engellenmeli ve yerel liderlik modelinin hızlıca uygulamaya konulmasının önü açılmalıdır. Bu durumda, Cephe Şamiye’nin yerel liderlik modeline karşı çıkan SMO gruplarının ve liderlerinin Cephe Şamiye tarafından tasfiye edilmesi ve geçiş için bazı iç çatışmaların yaşanması öngörülebilir.

İkinci yöntem ise SMO gruplarının saha kontrolünün tekrar yapılandırılmasıdır. Mevcut durumda SMO’da gruplar seviyesinde dahi bir teritoryal bütünlük yoktur. Örneğin, Sultan Murad Tümeni, Çobanbey-Gandura; Bülbül, El Bab, Afrin ve Rasulayn hattında varlık göstermektedir. Bunlar arasında hiçbir bağlantı noktası ve teritoryal bütünlük bulunmamaktadır. SMO gruplarının saha kontrolü belirli alanlarda bütünleştirilebilir. Örneğin SMO gruplarını üçlü bir yapıya kavuşturup, birinci yapı Afrin ve Azez hattını; ikinci yapı Çobanbey, El Bab ve Cerablus üçgenini ve üçüncü yapı da BPH bölgesinin tamamını kontrol edebilir. Böylelikle hâkimiyet alanında bir bütünlük olur ve SMO grupları arasındaki çatışma ve ihtilaf dinamiği en aza indirilir. Hâkimiyet alanı gerektiği takdirde daha da fazla sayıya bölünebilir ve benzer sonuçlar elde edilir.

Üçüncü Aşama: İdlib’e Odaklanma ve Genişleme

Acil önlemlerin alınması ve SMO’nun saha kontrolünün tekrar yapılandırılması sonrasında üçüncü adım ise HTŞ ile SMO arasındaki dinamiği tersine çevirmek olmalıdır. Üçüncü aşamada, HTŞ’nin Afrin’e girme çabası yerine, SMO’nun İdlib’e odaklanması ve buraya doğru genişlemesi konuşulmalıdır. Bu bağlamda FKH, ZDH ve BPH bölgelerindeki yeni düzen ile elde edilen başarıların ardından bu modeli İdlib’e doğru SMO’ya bağlı Ulusal Kurtuluş Cephesi’ne bağlı gruplar üzerinden tekrar canlandırmanın üzerinde çalışılmalıdır. Bununla beraber, HTŞ’nin SMO’ya yaptığına benzer şekilde HTŞ içindeki yapılar ile iletişim kurup HTŞ’nin bölünmesi ve kendisini lağvetmesi için bazı adımlar atılmalıdır. Nitekim HTŞ'nin hayatta kalması için var olan ve yukarıda bahsedilen üç yoldan geriye sadece kendisini lağvetme veya tekrar terör faaliyetlerine dönme opsiyonları kalacaktır ve bu değerlendirilmesi gereken bir fırsat olacaktır.

^([1]) Aaron Y. Zelin, “Why Is It So Difficult to Get Off a Terrorist List?”, 3 Haziran 2022, Washington Institute, http://bit.ly/3AfZRAG (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽²⁾ Ömer Özkizilcik ve Ömer Behram Özdemir, “Ahrar el Şam’da “darbe girişimi” ve olası senaryolar”, 22 Ekim 2020, Suriye Gündemi, http://bit.ly/3TBBUdU (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽³⁾ Ömer Behram Özdemir, “Ahrar el Şam’da Yeni Komuta Konseyi”, 3 Mayıs 2021, Suriye Gündemi, http://bit.ly/3UBeIO0 (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽⁴⁾ Ömer Özkizilcik, “HTŞ’nin Afrin’e girmesi Türkiye’nin Suriye politikasını tehdit ediyor”, 26 Haziran 2022, Gündeme Dair Herşey, http://bit.ly/3O4qyOp (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽⁵⁾ Enab Baladi, “عفرين.. “اللجنة المشتركة لرد الحقوق” تنفي انسحاب فصائل عسكرية منها”, 18 Ağustos 2021, http://bit.ly/3O5pV7d (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽⁶⁾ Walid Al Nofal, “The case of Abu Amsha: How commanders of Turkish-backed factions in northwestern Syria go unpunished”, 4 Nisan 2022, Syria Direct, http://bit.ly/3AgH5sB (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽⁷⁾ Hassan Ibrahim, “جهاد عيسى الشيخ.. رجل ظل يقود دبلوماسية “تحرير الشام””, 7 Kasım 2022, Enab Baladi, http://bit.ly/3O8MlUT (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽⁸⁾ Ömer Özkizilcik, “Unutulduğu için büyüyen sorun: HTŞ’nin Afrin’e girmesi”, 13 Ekim 2022, Gündeme Dair Herşey, http://bit.ly/3E3J98y (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽⁹⁾ Ömer Özkizilcik, “HTŞ’nin Afrin’e girmesi Türkiye’nin Suriye politikasını tehdit ediyor”, 26 Haziran 2022, Gündeme Dair Herşey, http://bit.ly/3O4qyOp (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽¹⁰⁾ Levent Kemal ve Ragıp Soylu, “Syria: Turkey to reorganise rebel groups as HTS withdraws from Afrin”, 25 Ekim 2022, Midde East Eye, http://bit.ly/3UEc3TS (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽¹¹⁾ Suriye TV, “تركيا تخطط لدمج فصائل الجيش الوطني السوري ضمن تشكيل موحد بقيادة مركزية”, 26 Ekim 2022, http://bit.ly/3Aif5Ff (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽12⁾ Ayman Abdel Nour, 13 Kasım 2022, Twitter, http://bit.ly/3ExNBOa (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽¹³⁾ Suriye TV, “عزل قائد حركة أحرار الشام من قبل 5 ألوية واختيار قائد جديد.. ما الأسباب؟”, 8 Kasım 2022, http://bit.ly/3V0gibU (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽¹⁴⁾ Can Acun, Bünyamin Keskin ve Bilal Salaymeh, “Rapor: El Kaide’den HTŞ’ye: Nusra Cephesi”, 19 Ekim 2017, SETA, http://bit.ly/3hI2mFs (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽¹⁵⁾ Dareen Khalifa ve Noah Bonsey, “In Syria’s Idlib, Washington’s Chance to Reimagine Counter-terrorism”, 3 Şubat 2021, Crisis Group, http://bit.ly/3EA8etq (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽¹⁶⁾ Priyanka Boghani, “Syrian Militant and Former Al Qaeda Leader Seeks Wider Acceptance in First Interview with U.S. Journalist”, 2 Nisan 2021, PBS, http://bit.ly/3UCYSTf (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽¹⁷⁾ Rewards For Justice, “يا هلا بالجولاني يا وسيم وشو هالبدلة الحلوة. فيك تغير ثوبك لكن انت بتضلك إرهابي. لا تنسى مكافأة الـ ١٠ مليون دولار. ارسل لنا معلوماتك عن الجولاني لتحصل على مكافأة تصل الى 10 ملايين دولار، عبر تلغرام أو سكنال أو واتساب: 0012022941037”, 3 Şubat 2021, Twitter, http://bit.ly/3UF23tA (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽¹⁸⁾ Suriye TV, “بعد دخول تحرير الشام. غارات روسيّة على ريف حلب الشمالي”, 16 Ekim 2022, http://bit.ly/3Ex8cSJ (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽¹⁹⁾ The Syrian Observer, “U.S. Calls for HTS Withdrawal from Syria’s Afrin”, 19 Ekim 2022, http://bit.ly/3EyGSUs (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2022)

⁽²⁰⁾ Yolande Knell, “Captagon: Jordan’s Underdeclared War Against Syria Drug Traffickers”, 18 Nisan 2022, BBC News, http://bit.ly/3Txj1J3 (Erişim Tarihi:15 Kasım 2022)