"Kökleri eskiye gitse de bu seferki gerginliğin temeli 2003 Irak'ın işgali ve sonrasına dayanıyor. İranlılara göre, Suudiler nükleer anlaşma sonrasındaki süreçlerin önünü kesmek ve Batı-İran yakınlaşmasını sabote etmek istiyor." İran uzmanı Arif Keskin Al Jazeera için yazdı.

2016, Ortadoğu’nun mevcut krizler listesine bir yenisini ekleyerek başladı. Yılın ilk günlerinde, Suudi Arabistan’ın 46 kişi ile birlikte Şii lider Ayetullah Nemr'i idam etmesiyle çıkan kriz, karşılıklı hamlelerle tırmanıyor. Son olarak İran, Suudi Arabistan’ın Yemen’deki İran Büyükelçiliği’ni savaş uçaklarıyla vurduğunu öne sürdü.

1979’dan itibaren diplomatik ilişkilerini iki kez askıya alan Tahran ve Riyad için “kriz” çok yeni bir kelime değil. Fakat bu kez, mevcut gerginliğin önceki dönemlere göre daha derin ve farklı sonuçlarının olma ihtimali, zaten dengelerin çok hassas olduğu bölgede, büyük bir Sünni-Şii çatışmasının tetiklenebileceği kaygısını arttırıyor.

Bu çatışma özünde milliyetçi ve jeostratejik bir çatışma olsa da, dinamizmini mezhepçi bir söylemden alıyor. Mezhep aslında milliyetçi jeostratejik çatışmanın meşrulaştırma aracı olarak kullanılıyor. Tahran-Riyad ihtilafının temelini de, jeopolitik çatışmaya dönüşmüş iki farklı etno-mezhepsel kimlik algılamaları oluşturuyor.

Aslında İran ve Suudi Arabistan rejimleri her ikisinin de şeriat kurallarıyla yönetilmeleri nedeniyle özde kardeştirler. Fakat bu kardeşlik birlik yerine karşıtlık doğruyor.

İran Fars/Şii İslamcılığı, Suudiler ise Arap/Vahhabiliği temsil ediyor. İran sistem karşıtı ve değişimci bir anlayışa sahipken, Suudi Arabistan sistemin bir parçası olarak değişim karşıtı muhafazakâr bir yönetime sahip.

Nitekim İran 1979 İslam Devrimi'nden sonra Suudi devletini “Arap irticası” diye adlandırarak eleştirmeye ve yönetim karşıtı örgütleri Tahran'a davet ederek onlarla yakınlaşmaya başladı. Buna karşın İran’ın Devrim İhracı politikasından endişe duyan Suudiler de, İran'ın Baas ideolojisi ve Saddam’la ihtilafı sebebiyle Irak ile yakınlaştı. 1980-88 İran-Irak Savaşı’nda Suudiler Saddam’a destek oldu. İran’ın körfezdeki nüfuz ve etkinlik çabalarını engellemek amacıyla da 1981’de Basra Körfezi İşbirliği Konseyi’ni kuruldu.

2003 Irak’ın işgali ve değişen dengeler                                                                                                                                                                                       

Fakat bugünkü çatışmanın temelini 2003 Irak’ın işgali ve ardından yaşanan gelişmelerde aramak gerekir. Irak ve İran ilişkisi problemliydi. Arapların gözünde Irak bir bakıma İran’ı dengeliyor, onun stratejik enerjisini tüketiyordu. İran’ın bölgedeki önceliklerinden biri Irak’ı dengelemek ve güçsüzleştirmekti. Bu yaklaşım diğer Arap ülkeleri açısından Irak’ın önemini artıyordu. Arapların önemli bir bölümü, 1980-88 İran-Irak Savaşı’nda Saddam’ı destekleyerek İran’ın Ortadoğu’ya giden güzergâhını kapatmak istediler.

2000’lerle tarihsel bir kırılma yaşandı, Amerika Saddam’ı devirdi. Ardından Irak’ın yüzde 65’ini oluşturan Şiîler Irak’ta güç kazandılar. İran’ı dengeleyen, sınırlandıran Irak, İran’ın nüfuz alanına dönüştü. Şiîlerin Irak’ta güç kazanmasıyla tarihsel denge İran lehine değişti. Böylece İran, Irak üzerinden Ortadoğu’daki Arap Şiileri kolayca seferber etme imkânı buldu.   

Irak’ın işgali Suudi Arabistan’ın da konumunu değiştirdi. Suudi Arabistan Basra Körfezi’ne yerleşmesi, İslam’ın kutsal topraklarına ev sahipliği yapması, petrol zengini olması, Arap devletlerini etkileme potansiyeli ve Batı’yla iyi ilişkileri nedeniyle Ortadoğu’da önemli bir ülke sayılsa da, hep Mısır ve Irak gibi Arap ülkelerinin gölgesinde kalmıştı.

2003 Irak işgali sonrası, Mısır ve Suriye'nin bölgesel etkinliğini yitirmesi Suudilere Arap dünyasında liderlik pozisyonuna yükselme imkânı verdi.

Suudi Arabistan, dış politika önceliğini İran’ın mezhepçi-milliyetçi bölgesel hegemonya arayışlarını sınırlandırmak olarak belirledi. Bu doğrultuda İran’ın Bağdat, Hizbullah ve Suriye ile olan ilişkilerini birinci tehdit olarak nitelendirdi. Arap Baharı ise iki ülke ilişkilerini daha gerginleştirdi. Yemen, Bahreyn ve Suriye iki ülkenin savaş alanına dönüştü.

Halk ayaklanmalarının Suriye’ye sıçraması Suudileri sevindirdi. Zira 2003’te kaybettikleri Irak’ın yerine Suriye’yi kazanma umudu doğdu. Ancak Suriye’deki olaylar Suudilerin beklentisi doğrultusunda gelişmedi.

Diğer taraftan İran bu jeopolitik rekabet ortamında nükleer krizi bitirmeye yöneldi. Bu, Tahran açısından ciddi bölgesel yansıması olacak büyük bir kazanımdı. İran’ın Batı’yla yakınlaşması ve Obama’nın İran’ın jeopolitik kaygılarını saygıyla karşılaması, Suudi yönetimini hayal kırıklığına uğrattı.

2003'ten sonra bölgede güçlenen İran'ın karşısında yalnızlaşan Suudiler, İran ile açık mücadele stratejisini benimsediler. Bugün Suudiler İran’ı açık şekilde Arap kimliğinin ötekisi olarak göstermeye çalışıyor. İran’ın mezhepçiliğini öne çıkarak onu Sünni Arap dünyası kamuoyunda itibarsızlaştırıyor, Arap ülkeleriyle sorunsuz bir ilişki kurmasını engelliyorlar.

Suudi Arabistan İran’ı istemediği bir alana çekerek maskesini düşürmeye çalışıyor. İran, İslam Devrimi’nin değerlerinin mezhepçiliğe karşı olduğunu dile getiriyor. Kendisini İslam Devrimi’nin temsilcisi ilan eden Tahran’ın Sünni Arap İslamcılarla ilişkisinin sorunlu hale gelmesine ortam yaratıyor. İran Arap dünyasında bir “İslam devrimi ülkesi” değil, milliyetçi-mezhepçi ihtirası olan yeni bir kötülük gibi görünüyor. Yeni Arap gençliği İran karşıtlığıyla büyüyor. İran'ın etki gücü de sadece Şiilerle sınırlandırılıyor.

2016’da İran’a yönelik ambargoların kalkması ve Ruhani’nin ekonomi vaatlerini gerçekleştirebilmesi için fırsatlar doğması bekleniyor. İran ekonomisinin iyileşmesinin Tahran’ın bölgede elini güçlendireceği açık. İran’ın bu süreçte komşularla iyi ilişkiye ihtiyacı var. Tahran-Riyad krizi de bu imkânı İran’ın elinden alıyor.

İran Suudi Arabistan’a nasıl bakıyor? 

İran'da Suudi Arabistan'a yönelik ortak bir görüş olduğunu söylemek mümkün değil. Cumhurbaşkanı Ruhani'nin mensup olduğu pragmatist dış politika savunucuları geleneksel olarak Riyad ile arayı iyi tutmaktan yana. Hatta Suudilerle iyi ilişkiler onların kanalıyla gerçekleşiyor. Bu kesim Suudi Arabistan-İran ilişkilerinin öneminin farkında.

Suudiler ile iyi ilişki kuramayan İran’ın Arap dünyasıyla iyi ilişki tesis etmesi zorlaşıyor. Şii-Sünni çatışmasının açık tarafı olarak göründüğünden Batılılarla pazarlık gücü düşüyor. Ayrıca Arap dünyasıyla iyi ilişki kurmayan Ruhani, ekonomik hedeflerine ulaşmakta da zorlanıyor.

İranlılara göre, Suudiler bir yandan da nükleer anlaşma sonrasındaki süreçlerin önünü kesmek ve Batı-İran yakınlaşmasını sabote etmek istiyor. Bu nedenle İranlı yetkililer Şeyh Nimr’in idamını bir tuzak olarak nitelendiriyorlar.

2013’ten bugüne bakınca Ruhani ve pragmatistlerin Suudi Arabistan'la ilişkileri istedikleri istikamette yönetecek güçte olmadığı anlaşılıyor. İran dış politikasının temel istikametinin cumhurbaşkanının iradesinin ötesinde belirlendiği biliniyor. İran’ın parçalı siyasi yapısı, devlet içi iktidar mücadelesi, Suudi Arabistan’ın büyükelçiliğinin işgalinde görüldüğü gibi kontrolü zor “özerk grupların” varlığı süreci etkileyen faktörler.

İran’da bazı muhafazakâr gruplar ve Devrim Muhafızları mensupları da Suudi Arabistan’la iyi ilişkiler kurmanın 1979 İran Devrimi’nin kurucu lideri Humeyni’nin öğretilerine ters olduğunu söylüyorlar. Humeyni’nin Suudi yönetimini tekfir ettiği ve devrilmesi gerektiğini defalarca tekrarladığı biliniyor. Onlara göre, Suudi yönetimi bütün kötülüklerin kaynağı.

Bu görüşü savunanlar, 2003’ten sonra özellikle Suriye krizi ve IŞİD’in ortaya çıkışıyla birlikte İran’ın dış politika ve güvenlik siyasetini belirlemekte etkinler. Bunlar Irak’tan Yemen'e kadar olan alanda Şiilerin desteklenmesini Devrim’in temel değerlerinden sayıyorlar. Suudilerle krizi tırmandırmaktan yana olduğu anlaşılanİran’ın dini lideri Hamaney de son yıllarda bu gruplara geniş alan açtı. İran rejiminin Suudi Arabistan ile yaşanan krizden yararlandığı noktalar da var. Rejimin ülke içinde IŞİD ve Suudi Arabistan’ı özdeşleştirme propagandası, bir taraftan Şiiliği diğer taraftan da Fars/Ari milliyetçiliğini harekete geçiriyor. 2009 Yeşil Hareketi’nde “Ne Hizbullah ne Lübnan - canım İran’a feda” sloganlarıyla İran’ın bölgesel siyasetini eleştiren bazı milliyetçi gruplar, bugün Tahran’ın Ortadoğu siyasetini destekliyorlar.

Bu kriz, İran’da komşu ülkeler ve dünyayla daha sağlıklı ilişki kurmak isteyen pragmatist grupların zayıflamasına ve askerlerin, radikallerin dış politikadaki etkinliğinin sürmesine de hizmet ediyor. Hamaney bu krizden yaralanarak Şubat'taki 5. Uzmanlar Meclisi (Hubregan) ve  milletvekili seçimlerini istediği doğrultuda yönlendirmek istiyor.

Çeşitli etnik grupların, mezhep ve dinlerin bir arada yaşadığı İran bu çatışmaların riskinin hatta İran’ın içine de sıçrayabileceğinin farkında. Ancak yine de bu süreçten kazançlı çıktığını düşünüyor çünkü Şii-Sünni gerginliğinde sıcak çatışmalar Arap topraklarında yaşanıyor.Şii-Sünni çatışması İran içinde şimdiye kadar bir istikrarsızlık yaratmadı. İran, Arap devletleri yıkıldıkça güç kazanıyor. Bahreyn ve Suudi Arabistan’daki muhtemel her değişim, İran’ın bölgesel hegemonyasının tescili anlamına geliyor. 

Ortadoğu'daki jeopolitik mücadeleyi iyice keskinleştiren bu gerginliğin Yemen ve Suriye krizlerinde diplomatik, siyasi çözüm arayışlarını ve süreçleri zorlaştıracağı aşikar.

Artan Şii-Sünni gerginliğinin önüne geçilmezse, bazı bölgelerde mezhepsel çatışmaların yaşanması kuvvetle muhtemel. Bu bağlamda IŞİD'le mücadele ve Musul'un IŞİD'den özgürleştirilmesi de zorlaşacak; her iki tarafta da mezhepçi radikal grupların liderliği ele geçirme ihtimali doğacak; tekfirciliğin siyasi ve ideolojik meşruiyet zemini artacaktır. Ayrıca Irak, Lübnan ve Bahreyn'de Şii-Sünni gerginliği etrafında yeni krizler de ortaya çıkabilir.

 

Peki İran Suudi Arabistan'a karşı ne yapabilir? Suudilerin bölgedeki etkinliğini kırmak için Lübnan, Irak, Yemen, Bahreyn ve hatta Suudi Arabistan’ın içindeki müttefiklerini harekete geçirebilir. Rejimin bu krizi Suudi Arabistan karşıtlığı üzerinden Şii İslamcılığı hareketlendirmek için güçlü bir motivasyon gibi kullanacağı açık.

Ek Bilgi

  • Araştırma Alanları Suudi Arabistan ve Körfez Ülkeleri, İran
  • Araştırma Alanları Sayılar - Gizli F1,F2,F3
  • Kadromuz Levent Tok
  • Ekibimiz Sayılar - Gizli E43X
Omran Stratejik Araştırmalar Merkezi Genel Müdür Yardımcısı Dr Sinan Hatahet, TRT World ile Suriye'deki Son Gelişmelere'e dair bir röportaj yaptı. Hatahet Suriye'deki Rusya müdahalesinin iç savaşın üzerindeki etkilerini değerlendirmek için henüz erken olduğunu Türkiye'nin tansiyonu düşürmek için çabalarının bir şekilde sonuç vermesi için hava saldırılarının sonlandırılmasından başka seçenek olmadığını belirtti.

Bu harita Rusya’nın Suriye’deki askeri varlığının gelişim sürecini ve yerleşimini göstermektedir.

Görüldüğü üzere Himeymim Havaalanı ve Tarsus Limanları en önemli bölgelerdir. Özellikle bu tabloda sağ üst köşede Himeymim Havaalanı’da bulunan Rusya askeri araçlarının türü ve sayısı verilmiştir.

Ayrıca haritada Suriye’deki grupların hakimiyet alanlarıyla birlikte Rusya’nın savaş uçaklarıyla ve uzun menzilli füzelerle vurduğu bölgeler gösterilmektedir.

Ek Bilgi

  • Araştırma Alanları Ortadoğu, Rusya
  • Araştırma Alanları Sayılar - Gizli F72,F11
  • Kadromuz Muhammed Abdullah
  • Ekibimiz Sayılar - Gizli E43

İran ve dünya siyasi tarihinde “ Azerbaycan Krizi” ( Bohran-e Azerbaycan) olarak adlandırılan olgu Azerbaycan Milli Hükümeti’nin kod ismidir. Tebriz başkentliğinde kurulan Azerbaycan Milli Hükümeti (1945-46) küresel sistemi nitelik değişimine zorlamıştır. Söz konusu hükümet, Orta Doğu ve dünyada ABD’yi daha aktif politika üretmeye itmiştir. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra SSCB karşıtı ABD’nin aktif politika üretmeye kalkışması “ Soğu Savaşın” başlanması ile sonuçlanmıştır. Azerbaycan Milli Hükümeti, Soğu Savaşın ortaya çıkmasını tetikleyen ve bu sürecin ilk somut güç çekişme alanı olmuştur.

Azerbaycan Milli Hükümetin küresel nitelikteki önemi, onun yorum ve çözümleme çalışmalarını da zorlaştırmıştır. SSCB yakınlığı ile bilinen Azerbaycan Milli Hükümeti hakkında tarafsız rapor ve çalışma bulmak ciddi şekilde zordur. 1945’ten günümüze kadar Azerbaycan Milli Hükümet hakkında yazılar Soğuk Savaş mantığı ve zihniyeti çerçevesinde yazılmıştır. Soğuk Savaşın yaratığı sert, dışlayıcı ve komplocu politik ortamı çerçevesinde Azerbaycan Milli Hükümetinin kuruluşu “ SSCB’nin komplosu” olarak değerlendirilmiştir.
Soğuk Savaşın bitmesinin ardından Azerbaycan Milli Hükümet hakkındaki yargı değişmeye başlansa da ama söz konusu siyasi oluşumun ortaya çımasında etkili olan iç ve dış faktörlerin etkisi doğru ve tarafsız şekilde yorumlanmamıştır.


Azerbaycan Milli Hükümeti, bütün büyük ve tarihi niteliği olan siyasal ve sosyal olgular gibi çok çeşitli faktörlerin etkisi sonucu doğmuştur. Milli Hükümetin ortaya çıkmasında hem küresel sistemde gerçekleşen olaylar hem de ülke içinde cereyan eden siyasal, ekonomik toplumsal ve kültürel faktörler etkili olmuştur. Başka bir ifade ile Milli Hükümet, kürse sistemdeki trendler ile ülke içinde süreçlerin anlamlı bütünleşmesi ve birleşmesinden doğmuştur. Yazımızın amacı yukarıda belirtmeye çalıştığımız hususlar - küresel sistemdeki trendlerin ülke içinde faktörler ile anlamlı bütünleşmesi- ışığında Milli hükümetin doğuşunu analiz etmeye çalışmaktır.



Rıza Han İktidarı ve Azerbaycan Politikası

Kaçarlar döneminde (1780-1924) Azerbaycan İran’ın ticaret ve sanayi merkezi olarak tanınıyordu. Azerbaycan ekonomik alanda birinci güç siyasi alanda ise ikinci merkez konumdaydı. Başka bir ifade ile Tebriz, başkent Tahran’dan sonra İran’ın ikinci siyasi ağırlığı olan kent sayılmaktaydı. Fethali Şah döneminden başlayarak Tebriz, veliahtların oturduğu bölge olmuştu. Bu durum, Tebriz’in siyasal ve ekonomik anlamda öneminin artması anlamına gelmekteydi. Tebriz’de de Tahran’da olduğu gibi bir saray ortaya çıkmış, bu sarayın varlığı sebebi ile Azerbaycan’ın yabancı ülkeler gözünde önemi artmıştı. Diğer taraftan sarayın varlığı sebebi ile de başkentin siyasal sürecinde etkisi daha fazla olmuştu. Abbas Mirza, Müzefferudin Şah ve Mehmet Ali Şah, kendi veliahtlık dönemlerinde Tebriz’de vali olarak çalışmışlardır.
Güney Azerbaycan’ın jeopolitik konumu ve dönemin siyasal koşulları nedeni ile dış ticaret ciddi gelişme göstermişti. Bu dönemde İran’ın güney sınırı İngiltere kontrolünde olduğu için ticaret yoluna kapatılmıştı. İran’ın doğu sınırlarında Afganistan olduğu için ticarete uygun değildi. İran’ın en önemli ticaret bölgesi, Azerbaycan eyaletiydi. Hem Rusya hem Osmanlı ile sınırı olan Azerbaycan’da tüccarların bu bölgeler ile önemli ticari ilişkileri vardı. Bu durum, Tebriz’de ticaretin gelişmesine neden olmuştur.

Güney Azerbaycan’ın İran siyasal ve ekonomik hayatındaki önemi, 1924 ‘te Rıza Han Pehlevi’nin iktidara gelmesi ile değişmeye başlamıştır. Kendisini “Pers Kralı” olarak ilan eden Rıza Han ordu, iktisat ve toplumun bütün güç odaklarını denetimine almıştır. Rıza Han 1926 yılından sonra (saltanat töreninden sonra) devlet mekanizmasını kendisine bağlamıştır. Rıza Han’a direnç gösterebilen partiler ve politikacılar susturulmuşlardır. Rıza Han 1927 yılında partileri yasadışı ilan ederek siyasileri tutuklamaya başlamıştır. Aşırı baskıcı yöntemler uygulayarak toplumun direnç gösteren kurumlarını çökertmiştir. Hassam Modderres, Kaçar hanedanına mensup olan Dr. Muhammed Musaddık ve Hasan Pirniya gibi ünlü siyasi adamlar meclisten uzaklaştırılmıştır. Rıza Şah iktisadi çalışmaları da kendi elinde toplamıştır. Rıza Şah döneminde kurulan fabrikalar ya Şah’ın özel mülküdür veya ortaklığında kurulmuştur.

Rıza Han sadece siyasal ve iktisadi yapıyı değiştirmekle yetinmemiş, ülkenin toplumsal, kültürel ve etnik yapısını da değiştirmeye yönelmiştir. Rıza Han göçebe aşiretleri zorunlu iskâna yönelmiştir. “Tahta Kapı” politikası diye adlandırılan bu politika süresinde direnç gösteren bütün aşiretler çok kanlı bir şekilde itaate zorlanmışlardır.

Rıza Han kültürel farklılığı ortadan kaldırmak ve Farslaşmayı geliştirmek için 1927’de “Düşünce Geliştirme Kurumu”nu kurmuştur. Bu kurumun görevi kültürel farklılıkları ortadan kaldırmak ve türdeş bir milli kimlik oluşturmaktır. Rıza Şah ulus-devlet anlayışını yaygınlaştırmaya çalışmıştır. Bu amaç merkeziyetçi bir devleti ve türdeş bir halkı gerektirmekteydi. Rıza Han bundan dolayı çeşitli etnik kimlikleri inkâr politikasını benimsemiştir.

Modern İran’ı kurmayı amaçlayan Rıza Han şoven bir Fars milliyetçiliği anlayışına sarılmıştır. Rıza Han’ın modernleşme için kullandığı araçlar dinsizleştirme, kavimcilikle mücadele, Fars milliyetçiliğini yayma, eğitim sistemini geliştirme ve devlet kapitalizmidir”

Rıza Han iktidara geldikten sonra Tebriz ve Azerbaycan’ın sahip olduğu bütün güç ve ayrıcalıklarını almaya çalıştı. Aşırı merkeziyetçi zihniyete sahip olan Rıza Han Azerbaycan’ın merkezi yönetimde siyasi etkinliğini kırdı. Tebriz siyasi etkinliğinin kırılmasını ardından ekonomi alanda da güçsüzleşmeye başladı. Türkiye ve Kafkas sınırlarının kapatılması Güney Azerbaycan ekonomisine zarar verdi. Rıza Han’ın Tahran’ı ekonomik bir güç haline getirmeye çalışması Azerbaycan’a büyük zarar vermişti. Çünkü bu politikanın sonucu olarak esnaf Tahran’a göç etmek zorunda kalmıştır. Rıza han iktidara geldiği zaman İran’ın diğer bölgeleri ile karşılaştırdığımızda Azerbaycan gelişmiş düzeyde sanayi merkezi idi. Rıza Han’ın hedefi Azerbaycan’da olan sanayi ve iş merkezlerini ya Tahran’a çekebilmesi veya yok edebilmesi doğrultusundaydı. Tahran’ın ekonomik merkez olması Azerbaycan’da işadamlarını yoksullaştırmış ve Tahran’a göç etmek zorunda bırakmıştır. Rıza Han’ın politikası sonucu kitlesel yoksulluk ortaya çıktı ve Azerbaycan halkının ekonomik durumu çok zorlu bir döneme girdi. Chon Foran yukarıdaki tarihi gerçekleri “Rıza Han’ın politikaları neticesinde Tahran’ın gelişmesi ve kalkınmasına karşın ticaret ve tarım zengini olan Azerbaycan fakirleşti” ifadesi ile özetlemektedir. Azerbaycan’ın merkezi Devlet tarafından bilinçli ve planlı olarak yoksullaştırma politikası Tahran ’da ki basın çalışanlarının da dikkatini çekmişti ve çeşitli itiraz yazıları yazılmıştır.

İran’a modernleşme olgusunun taşıyıcıları, Azerbaycan Türkleri olmuştur. İlk modernleşme çabası Abbas Mirza tarafından Azerbaycan’da gerçekleşmiştir. (dip not-arif keskin). Bu sebepten ilk modern okul, basım ve gazete Azerbaycan’da çıkmıştır. Söz konusu sebepten dolayı Azerbaycan’da geniş bir aydın kesim oluşmuştu. Azerbaycan Türkçesini seven ve bu dilde edebi çalışmalarda bulunan kesim ortaya çıkmıştır. Rıza Han’ın kültür politikası Azerbaycan Türk dilini ve kültürel hayatının mahvedilmesi doğrultusundaydı. Rıza Şah’ın Türkçe konuşmak yasaklanmıştı. Bu yasağın kapsamı o kadar genişlemiştir ki, yas meclislerinde Türkçe ağıt söylemek suç sayılmıştır.

Türk dilinin mahvı doğrultusunda büyük çapta kültürel ve psikolojik savaş başlatılmıştır. Kaçarlar(1780-1925) döneminde Azerbaycanlı olmak ayrıcalık idiyse de, Pehlevi dönemi aşağılık konumuna getirilmeye çalışıldı. Kültürel-psikolojik savaş Azerbaycan Türklüğünü milli kimliğinden uzaklaştırmayı amaçlamıştır. Türklük aşağılanırken Azerbaycanlıların Türk olmadığı vurgulanmıştır. Azerbaycan Türkleri, Türkçe konuştukları için aşağılanmışlar ve etnik olarak Ari oldukları savı ile yüceltilmişlerdir. Bu ikili ve karmaşık politika, eş zamanlı “aşağılama-yüceltme” politikası olarak nitelenebilir.

Tahran bu aşağılama-yüceltme politikasını eğitim sistemine de yerleştirmiştir. Baskıcı uygulamaların temel amacı, Güney Azerbaycan Türklüğünü psikolojik ve kültürel olarak asimle etmektir. Azerbaycan Türklerine getirilen Farsça konuşmak zorunluluğu dışında, Türkçe yer, bölge ve insan isimleri değiştirilmiş ve Türkçe isim koymak yasaklanmıştır.

İkinci Dünya Savaşı ve İran’ın İşgal Edilme Serüveni

Rıza Han’ın politikaları İran içinde ekonomik, siyasal, toplumsal ve kültürel sorunlar yarattığı bir dönemde 1939’da İkinci Dünya savaşı gerçekleşti. İkinci Dünya Savaşı, İran’ın hem iç siyasi sistemini hem de küresel sistemdeki konumunu değiştirdi. Savaş, İran ekonomik hayatını çok olumsuz etkileyerek halkın daha fazla fakirleşmesini sağladı.

İran, İkinci dünya Savaşı başladıktan hemsen sonra bildiri yayınlayarak tarafsızlığını ilan etti. İran tarafsızlığını ilan etse de Rıza Han’ın Almanya ile yakın olma isteği biliniyordu. Rıza Han, Hitler’in “Arı ırkın üstünlüğü” söylemini ciddi şekilde beğeniyordu. Bu sebepten 1933’ten Hitler iktidara geldikten sonar İran-Almanya ilişkileri çok ciddi şekilde ilerleme kaydetti. İran’ın Almanya ile olan yakınlığı Rusya ve İngiltere’yi de rahatsız etmekteydi. Ancak İran, savaş sırasında tarafsızlık politikası ilan ederek bu rahatsızlığı daha fazla körüklemek istemediğini gösterdi.

İran dünya ile olan ilişkilerinde denge politikası yürütmeye çalışsa da İkinci Dünya Savaşının seyri İran’ın kaderini alt üst etti. Almanlılar, SSCB ordusunu yenerek Rusya topraklarına girmeyi ve o topraklarda ilerlemeyi başarmışlardı. Almanlıların bu başarısı İngiltere’yi harekete geçirdi. İngiltere, Ruslara yardım edilmesi gerektiğini ve bu yardım için en iyi ve güvenilir koridor İran olarak düşünüyordu. İngiltere ve Rusya bu konu üzerinde anlaşarak İran’ı işgal etmeği kararlaştırdılar. Bu doğrultuda, 25 Ağustos 1941’te İran’ın kuzey bölgesi Ruslar ve Güney bölgesi ise İngiltere tarafından işgal edildi. İran’ın işgali, Rusya-Almanya savaşında Rus ordusuna silah, sağlık ve gıda ulaştırmak amacı ile gerçekleştirildiği bildirdi.

Müttefik güçlerin işgal girişimi karşısında ne İran ordusu ne de halk tarafından hiçbir direniş gösterilmedi Söz konusu durum Rıza Han’ın kendisini de şaşırtmıştı. İşgal meselesi Rıza Han Pehlevi’nin halk içinde hiç meşruiyet ve tabanı olmadığını açıkça göstermişti.

Müttefikler, Rıza Han’dan ülke içindeki Almanlıların görevine son vermek ve sınır dışı edilmelerini istediler. Rıza Han bu isteğe olumlu yanıt vermediği gerekçesi ile 1941’te iktidardan uzaklaştırıldı ve yerine veliahdı olan oğlu Muhammet Rıza Pehlevi getirildi.

Rıza Han’ın devrilmesi ve Azerbaycan



Rıza Han işgal güçleri tarafından iktidardan uzaklaştırıldı. Rıza Han'ın devrilmesinden sonra ülkede toplumsal ve siyasal değişimler gerçekleşmiştir. İşgal altındaki İran, özgürlükçü bir İran olmuştur. Ülke çapında bazı özgürlükler verilmiştir. Siyasi mahkûmlar serbest bırakılmıştır. Basına yönelik sansür kaldırılmış, siyasal ve toplumsal örgütlenme başlamıştır.

Aşırı merkeziyetçi Devletin çöküşü toplumun genelinde bazı istek ve çatışmaların siyasal alana taşınmasına neden olmuştur. Bütün diktatörlerin yıkılışın ardından ortaya çıkan siyasi olaylar İran’da da kendini göstermeye başlamıştır. Hesaplaşma ve ifşa süreci başlamıştır.20 yıl boyunca sessiz kalan basın sert dille Pehlevileri yargılamaya başlamıştır. İran toplumu radikal siyasal ve toplumsal hareketler için hazır hale gelmiştir. Radikal siyasal ve toplumsal eğilim ve isteklerin temeli Rıza Han’ın kurduğu despot siyasal ve toplumsal yapı içinde doğmuştur. Rıza Han döneminde temelleri pekişen çatışmalar üç boyutta, sınıfsal, milliyetçi (etnik ve dilsel) ve dinsel çatışma esasında patlak vermiştir.



Rıza Han’ın gitmesinin Güney Azerbaycan’da çok geniş siyasal hareketlilik ortaya çıkmaya başlamıştır. Nıkkı R. Keddıe bu dönemdeki Güney Azerbaycan’ı şu cümlelerle ifade etmektedir: “Rıza Han’ın devrilmesinin ardından en güçlü isyanlar İran’ın kuzeyinde yerleşen Azerbaycan eyaletinde gerçekleşmiştir. Azerbaycan’ın sol ve radikal eğilimlere yatkınlığının tarihi kökenler vardı. Azerbaycan’ın merkezi yönetimden olan hoşnutsuzluğu ve rahatsızlığı çok derin idi. Azerbaycan, İran ’in diğer eyaletlerinden daha fazla vergi ödemek zorundaydı ancak ödediği vergilerden yararlanamıyordu. Azerbaycan’da Türk dili okullarda eğitilmiyordu ve resmi yazışmalar da kullanılması yasak olmuştu. Fars dilini Azerbaycan halkına dikte edilmesi rahatsızlık ve hoşnutsuzluk doğurmuştu”.



Rıza Han’ın devrilmesinin ardından Azerbaycan’da etnik ve dilsel sorun ön plana çıkmıştır. Rıza Han’ın Azerbaycan ’ı yok etme politikasının sonucu olarak Azerbaycan’ın politik hayatında milliyetçilik söylemi başat ve belirleyici söylem haline gelmiştir. Azerbaycan’da kurulan partiler ya milliyetçi partilerdi veya milliyetçi slogan ve söylemleri önemsemek zorunda kalan partiler olmuşlardır.



Rıza Şah devrildikten sonra "Cemiyet-e Azerbaycan" adlı teşkilat oluşturuldu. Bu teşkilat Ali Şebesteri ve İsmail Şems tarafından kurulmuştur. Yarı Türkçe ve yarı Farsça olan "Azerbaycan" adlı bir gazete çıkarmağa başlamış, kültürel çalışmalarda bulunmuş ve Türk dilinde tiyatro eserleri sahneye koymuştur. "Cemiyet-e Azerbaycan" altı ay sürmüş ve Tahran’ın baskısı ile cemiyet dağıtılmış; "Azerbaycan" gazetesi de kapatılmıştır.

Cemiyet-e Azerbaycan, Azerbaycan'ın temel sorununun milli olduğunu söylüyordu. Bütün dinsel ve bölgesel (köy, kent) farklılıkların bırakılarak Azerbaycanlı kimliği altında birleştirilmesi gerektiğini ileri sürüyordu. Cemiyet-e Azerbaycan’ın düşüncesine göre Azerbaycanlılar Fars değildir ve kendilerine özgü dilleri ve kültürleri vardır. Azerbaycan'da okullar ve idari işlemler Azerbaycan dilinde olmalıdır.



Azerbaycan Cemiyeti’nin yanı sıra başka siyasi teşkilatlar da ortaya çıkmaya başladı. Azerbaycan Emekçiler Teşkilatı (Azerbaycan Zehmetkeşler Teşkilatı) Azerbaycan Milli Hareketi açısından çok önem ifade etmekteydi. Bu teşkilat Ocak 1942’te kurulmuştur. Bu teşkilatın yayınladığı ilk bildiride Eyaleti ve Velayeti Encümenlerin kurulması istenilmişti. Azerbaycan Emekçiler Teşkilatı kısa süre içinde çok büyük güç ve nüfuz kazanmayı başarmıştır. Söz konusu teşkilatın sadece Tebriz kentinde 10 binden fazla üyesi olmuştur. Bu teşkilat çok çeşitli klüpler kurarak halk içinde geniş tebligat işini yürütmüştür. Azerbaycan Emekçiler Teşkilatı’nın başarısı milliyetçi söyleme sahip olmasından kaynaklanmaktaydı. “ Azerbaycan Cemiyeti ve Emekçiler teşkilatı birçok konuda farklı görüş ve bakış açısına sahip olsalar da Azerbaycancılık (Azerbaycançılık) konusunda ortak tutum ve bakış açısına sahiplerdi. İki teşkilatın Azerbaycancılık meselesinde bakışı açıları bir birleri ile örtüşüyordu.

Bu dönemde Azerbaycan’da faaliyet gösteren diğer önemli teşkilat Tudeh Partisi (Hezeb-e Tudeh) olmuştur. 1941’de Rıza Han’ı sürgüne gönderilmesinin hemen ardından Tudeh Partisi kurumuştur. Komünist ideolojiye sahip olan Tudeh Partisi, Süleyman Mirza İskenderi liderliğinde ve İran çağdaş tarihinde 53 Kişi olarak bilinen grubun 27 üyesi tarafından kurulmuştur. 1941’de kurulan Tudeh Partisi aynı yıl içinde ilk il teşkilatını Azerbaycan’da örgütlemiştir. Tudeh Partisi, Azerbaycan’da güçlü bir parti olsa da istediği güç ve kapasiteye sahip olamamıştır. Tudeh Partisi, Azerbaycan’da siyasal ve toplumsal seferberlik yaratacak güce sahip olmamıştır ve olacak potansiyeli de söz konusu değildi. Çünkü Azerbaycan ’da ki siyasal dinamikler milliyetçi ve Azerbaycancı hareketlere daha fazla yatkınlığı var idi.

Azerbaycan’da milliyetçi eğilim Tudeh Partisinin Azerbaycan il teşkilatını da ciddi şekilde etkilemiştir. Söz konusu durum Azerbaycan teşkilatı ile merkez arasında Azerbaycan meselesi konusunda görüş ayrılığını doğurmuştur. Azerbaycan’daki Tüdeh Partisi’nin İl Teşkilatı, Tahran'dan farklı olarak etnik ve dilsel farklılıklar öne sürmeye çalışıyordu. Milli sorun konusunda Tebriz ve Tahran arasında fikir birliği yoktu. "Tebrizlilere göre İran çok etnikten oluşan bir ülkedir. Tahran'a göre ise İran milleti bölünmez bir bütündür".Tebriz Tüdeh partisine göre, Azerbaycan dili Azerbaycanlının farklı bir milliyetten olduğunu gösteriyordu. Buradan hareketle Azerbaycan'a kendi kendisini yönetme hakkı ve eyalet meclisini kurma izni verilmeliydi. Azerbaycanlı Tudehlileri, Güney Azerbaycan’da Azerbaycan dilinin eğitimde, mahkemede, devlet dairelerinde resmi dil olmasını istiyorlardı. Ancak Tahran' da ki Tüdeh Partisi Genel Merkezi, Azerbaycan Türkçesini bir lehçe olarak görüyor ve bu isteğe muhalefet ediyordu.



Azerbaycan Demokrat Partisi ve Seyit Cafer Pişeveri


Güney Azerbaycan toplumu içinde var olan istekler ve eğilimler, siyasi ve kültürel elitlerin siyasal söylemleri; bütün toplum katmanlarını kapsayacak ve Azerbaycan’da var olan milliyetçi istekleri dile getirecek bir partinin kurulmasını tarihsel bir zorunluluk olarak ortaya çıkarmaktaydı. Çünkü kurulan partiler beklenilen hedefleri ne gerçekleştirmek istiyorlardı ne de gerçekleştirecek kapasiteye sahiplerdi. Güney Azerbaycan'da bütün koşullar milli devrim için hazır idi. Bu dönemde Tahran gazetelerinin birisi Azerbaycan ’daki siyasal durumu “Azerbaycan karışık ve devrim için hazırdır” şeklinde ifade etmektedir.

Güney Azerbaycan milli bir parti arayışı içerisinde olduğu dönemde S.C. Pişeveri ve Ali Şebesteri arasından geçen diyaloglar ve yazışmalardan sonra, Pişeveri "Ajir" gazetesini bırakarak Tahran’dan Tebriz'e geldi. Seyit Cafer Pişveri ’nin Tebriz gelmesi ile Güney Azerbaycan tarihinde yeni bir sayfa açılmış oldu.

Seyit Cafer Pişveri, Azerbaycan Türklerinin yetiştirdiği en önemli siyasi ve ideolojik liderlerinden olmuştur. Seyit Cafer, Halhal kentinde Zaviye-Sadat köyünde doğmuştur. Köylerdeki yaygın ekonomik sıkıntılar Pişeveri ailesini de göçe zorlamıştır. 1905 yılında Pişeveri ailesi Bakü'ye göç etmiş ve Bakü’nün Bülbüle köyünde yerleşmiştir. Pişeveri Kuzey Azerbaycan'da gerçekleşen siyasal ve ekonomik gelişmelerden büyük çapta etkilenmiştir. Bakü'de "İran Adalet Partisi"ne katılmış, "Himmet" adlı sosyal demokrat grup ile ilişki kurmuştur. Pişeveri, "İttihat" okulunda öğretmen olarak görev yaparken "Açık Söz", "Azerbaycan" ve "Himmet" gazetelerinde yazılar yazmıştır. 1918 yılında Bakü’de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti kurulmuştur. Bu dönemde Bolşeviklere yakın olan Pişeveri, Adalet Partisi genel merkezinin onayı ile Bakü’de "Hürriyet" gazetesini çıkarmaya başlamış, daha sonra partisinin talimatı ile Gilan'a gitmiştir. 1920 yılında Gilan’da Bolşeviklerin ve İranlı komünistlerin yardımı ile Molla Mirza Kuçek Han-ı Jengeli, Sosyalist Gilan Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Pişeveri Gilan Cumhuriyeti'nin dışişleri bakanı olmuştur. Gilan hükümeti devrildikten sonra Pişeveri, Tahran’a gitmiş ve orada "Hakikat" gazetesini çıkartmaya başlamıştır. 1924 yılında Rıza Han’ın iktidara gelmesi ile ülke çapında baskıcı yöntemler uygulanmaya başlamasından sonra, Pişeveri 1930 yılında hapse atılmıştır. 11 yıl hapiste kalan Pişeveri Müttefiklerin İran’a girmesi ile 1941’de hapisten çıkmış ve “Ajir” gazetesini çıkartmaya başlamıştır.

Seyit Cafer Pişeveri, Güney Azerbaycan Türklerinin siyasal düşüncesinin zirvelerinden sayılmaktadır. Ömrünün sonuna dek İran ve Azerbaycan ( Güney ve Kuzey) siyasal hayatında önemli yer alan Pişeveri, Rusya v Kafkasya’ da ki Komünizm hareketinden ciddi şekilde etkilenmiştir. Amma zaman süreci içinde Pişeveri’nin Komünizm konusunda düşüncesi değişmiştir. Pişeveri, Komünizm ideolojisinin İran’da kurtuluş mücadelesi ideolojisi olmayacağının farkına varmıştır. İran’da kurtuluş mücadelesi için toplumun bütün sınıf ve katmanlarının katılımının zorunluluğa inanan Pişeveri, söz konusu geniş katmanlı toplumsal seferberlik için milli bir ideolojinin gerekliliğine inanmıştır. Pişveri, İran’da komünizmin böyle bir siyasal ve toplumsal seferberlik yaratacak gücünün olmadığı fark etmiştir ve yeni arayışlar içine girmiştir. Nitekim hapishanede karşılaştığı 53 Kişi grubuna katılmadığı gibi 1941’de kurulan Tudeh Partisi’ne da katılmamıştır.

Pişeveri’nin siyasi ve düşünsel hayatında değişen diğer önemli olgu İranlılık olgusu idi. Pişeveri ilk siyasi hayatından İranlılık düşüncesi çerçevesinde hareket etmiştir. Pişveri ilk dönem siyasal düşünce hayatında “ Azerbaycan’ı İran’ın ayrılmaz bir parçası olarak” görmüştür. Pişveri’nin bu konudaki düşüncelerinin değişmesi onun İranlılık algılamasından kaynaklanmakta olduğunu söyleye biliriz . Pişeveri İranlılık düşüncesine sahip olsa da Fars milliyetçi ideolojisine de karşı olmuştur. Gençlik dönemindeki ilk yazılarından itibaren merkeziyetçi zihniyete karşı çıkan Pişe veri adem merkeziyetçi bir İran düşüncesine sahip olmuştur. Bazı tarihçiler, genç Pişveri’nin aşırı merkeziyetçi politikalara karşı olmasının sebebini İran’ın parçalanmasından korktuğuna dayandırmaktadırlar. Genç Pişeveri’nin adem merkeziyetçi bir İran istemesinin çok daha derin ve önemli sebepleri vardır. Genç Pişveri modern, demokratik, çoğulcu ve farklılığı barındıran hukuka dayalı bir Devlet arayışı içinde olmuştur. .Pişeveri’e göre ABD, İsveç ve Rusya gibi modern devletler âdem merkeziyetçi bir yapılanmaya sahiplerdir. Pişeveri ’ye göre İran da siyasal, toplumsal ve ekonomik gelişim istiyor ise merkeziyetçi yapılanmaya son verilmelidir. Bu durumdan çıkışı yolu için Eyaleti ve Vilayeti Encümen ’in kurulmasını öne sürmektedir. .Genç Pişveri’ye göre İranlılık kimliği bütün kimliklerin üzerinde olsa da bütün bölgesel (eyalet) kimlikleri bastırmak anlamına gelmez. İranlılık olgusu farklı kimliklerin de yaşamasına fırsat vermelidir. Genç Pişeveri, İran’ın parçalanmasını kabul etmese de ayrılıkçı hareketlere saygı ile yanaşmaktadır. Genç Pişeveri “eğer İran ’ da ki halkların ayrılmasını istemiyorsanız İran’ı yaşana bilir ülke haline getirmeniz gerekmektedir” düşüncesini söylemektedir. Genç Pişveri bu bağlamda 1920’de Şeyh Muhemmet Hiyabani liderliğinde gerçekleşen Azadistan Devletini çok açık şekilde desteklemektedir. Pişeveri bu dönem de merkez ve çevre arasındaki sorunda merkezi yönetimin politikalarını sorunlu bulmaktadır. Pişeveri, ciddi şekilde merkez yönetime ve merkezci politikacılara güvensizlik duymaktadır. Merkez ve eyalet ayrımını sürekli vurgulayan genç Pişveri merkezdeki zihniyeti sorunların gerçek suçlusu olarak göstermektedir. Pişveri’e göre eyaletlerin ve velayetlerin çabası sonucu kazanılan özgürlükler merkezi yönetim ve merkezci zihniyetler tarafından savrulmuştur.

Pişveri bu yazıları, Kaçarların son yıllarında ve Pehlevi’lerin yavaş yavaş güç kazanmaya başladığı bir dönemde yazmıştır. Genç Pişeveri’nin merkez ve eyalet ayrımı, Eyaleti ve Velayeti Encümenlerin kurulmasını istemesi ve merkez yönetime olan güvensizliği, onun Meşrutiyet Hareketi (1906-1991)’ndeki Azerbaycanlı politikacılardan ve 1920’de Azadisatn Devletini kuran Şeyh Muhemmet Hiyabani’den etkilendiğini göstermektedir. Pişveri’nin söz konusu düşüncesi, onu 1906’dan başlayan Güney Azerbaycan Milli Hareketi’nin düşünce geleneğine bağlamaktadır. Genç Pişeveri aynı Meşrutiyet dönemindeki Azerbaycanlılar gibi İranlıların ve Azerbaycanlıların mutluluğunu, gelişmesini ve ekonomik refahını demokratik, çoğulcu, eşitlikçi ve adem merkeziyetçi bir İran içinde aramaktadır. Genç Pişeveri’nin söz konusu arayışı onu merkezci zihniyetten daha fazla uzaklaşmaya götürmüştür. Pişveri’nin merkezci zihniyetten uzaklaşmasında Rıza Han’ın Fars milliyetçiliğinin ideolojik savalarına dayanarak aşırı merkeziyetçi politikaları ve bu politikaların sonucunda Azerbaycan’ın mahva doğru gitmesi belirleyici olmuştur. Pişveri ‘e göre Rıza Han, Azerbaycan’ın ekonomik gücünü, sosyal yapısını, kültürünü, dilini ve edebiyatını yok etmiştir. Söz konusu düşünce Pişveri’nin siyasi düşüncesinde Azerbaycan olgusunun daha fazla öne çıkmasını sağlamıştır. Zamanla Pişveri’nin siyasal arayışlarında İranlılık düşüncesi gerilerken Azerbaycanlılık düşüncesi ciddi önem kazanmıştır. 1945’e gelirken Pişveri düşüncesinde Azerbaycan, İran’dan farklı ve bağımsız bir kimlik olarak doğmuştur.

1945’ten sonra Pişveri sürekli Azerbaycan üzerine vurgu yapmıştır. Türk kavramını çok fazla faydalanmayan Pişeveri Türk sözü yerine Azerbaycan ifadesini kullanmıştır. Pişeveri, Türk sözünü faydalanmasa da Azerbaycan’ın Türk kimliğini kabul ediyordu. Pişeveri’nin siyasi milliyetçi anlayışını Azerbaycanlıların etnik kimliği olan Türklük üzerinde inşa etmemiştir. Pişeveri’nin milliyetçi anlayışı “ Azerbaycan-Vatan” söylemi üzerinde şekillenmiştir. Pişeveri’nin Azerbaycan-Vatan söylemi, Azerbaycanlıların etnik kökenini, dil-edebiyatını, kültürünü, tarihini, coğrafi kimliğini ve siyasal iktidarını kapsayacak kadar geniş yelpazeli ve çeşitli içerikli milliyetçi söylemdir. Pişeveri’nin siyasal düşüncesini Türkçülüğü kendi içinde barındıran Azerbaycancılık (Azerbaycançılık) olarak tanımlamak mümkündür.
Pişveri, Azerbaycan kimliğini temel alan modern bir devlet kurulması arayışı içindeydi. Seyit Cafer Pişeveri 1945’te bu hayalini gerçekleştirmek için Hac Ali Şebesteri’nin daveti ile Tahran’dan Tebriz’e gitti . Pişeveri’nin Tebriz gelmesi ile Azerbaycan Demokrat Partisi ( Azerbaycan Demokrat Firgesi) kuruluşunun temeli atılmış oldu.

Azerbaycan Demokrat Partisi’nin kurulması Seyit Cafer Pişveri, Hac Ali Şebsteri ve Sadık Padigan arasındaki kaç günlük müzakere sonucu kararlaştırılmıştır. Alınan karara göre Pişeveri 12 maddelik bir bildirge hazırlamıştır. Türkçe ve Farsça olan bildiri, 48 Azerbaycan milliyetçisi tarafından imzalanarak 2 Eylül 1945’te yayınlanmıştır. Bu 12 maddelik bildirgede İran'ın bütünlüğünü ve bağımsızlığını korumakla birlikte, Azerbaycan halkına iç özgürlük, kültürel özerklik ve kendini yönetme hakkı istenilmiştir. Bildirgede ayrıca eyalet ve vilayet encümenlerinin yeniden kurulması istenilen bütün toplumsal, iktisadi ve siyasi konulardan söz edilmiştir.

Bildirge yayınlandıktan sonra Azerbaycan'ın bütün köy ve kentlerinden bildirgenin içeriğini onaylayan yüzlerce telgraf gönderilmiştir. Bu bildirgenin yayınlanmasından sonra Azerbaycan Demokrat Partisi resmi çalışmalarına başlamıştır. Bildirgenin yayınlanmasından üç gün sonra 5 Eylül ‘de Azerbaycan gazetesi yeniden yayınlanmaya başlamıştır. Azerbaycan gazetesi Azerbaycan Cemiyeti’nin yayın organı olduğu için Hac Ali Şebsteri yönetiminde yayına başlamıştır. Bildirgenin yayınlanmasının ardından teşkilat kurma ve genişleme çalışmaları ciddi şekilde sürdürülmüştür. 12 Eylül 1945’de kurucular genel kurula davet edilerek 11 kişiden oluşan bir kurucu komite kurulmuştur. Bu komitede Pişeveri başkan ve Şebesteri yardımcı olarak seçilmiştir.

1 Ekim’de Azerbaycan Demokrat Partisini Birinci büyük kongresi gerçekleşmiştir. Bu kongreye Azerbaycan’ın her tarafından çok sayıda delege katılmıştır. Üç gün süren kongrede Tudeh Partisi resmi şekilde ADP ’ye katılmıştır. Tudeh Partisinin Azerbaycan İl Teşkilatının ADP’ye katılımı Tudeh’ın Tahran ’ daki merkezi bürosundan habersiz ve izinsiz gerçekleşmiştir. Bu kongrede tüzük çıkartılarak, 2 Eylül’de yayınlanan bildirge onaylanarak, milli özerklik ve Türkçe’nin resmi dil olması kongre tarafından kararlaştırılmıştır. Birinci kongrede 41 kişilik merkezi komite seçilmiştir. Söz konusu kongrede Pişeveri Parti başkanı olarak ve Ali Şebesteri ve Sadık Padigan ise Başkan yardımcıları olarak seçilmiştir.

Pişeveri liderliğindeki Azerbaycan Demokrat Partisi, Güney Azerbaycan siyasi tarihinin en modern teşkilat olarak değerlendirilmelidir. ADP toplumun bütün sınıf, tabaka ve katmanlarını kapsayarak çok büyük toplumsal ve siyasal seferberlik yaratacak potansiyel kazanmıştır. ADP ’nin geniş toplumsal taban kazanabilmesinin gerçek nedeni milliyetçi slogan ve söylem üzerinde ortaya çıkması olmuştur. Çünkü ADP, milli isteklerin Azerbaycan toplumu içinde bütünleştirici ve seferber edici gücünün farkındaydılar. ADP’nin programında milli özerklik ve özgürlük esas olarak seçilse de partinin tüzüğü toplumun ekonomik, kültürel, siyasal ve toplumsal hayatını da dönüştürecek nitelikte programa sahipti. Demokrasini desteklemek, bölgesel muhtariyet, okullarda ve idarelerde Türk dilinin resmi dil olarak kullanılması, azınlıkların ve kadınların hukukunu savunmak, işsizliğe son verilmesi ve Azerbaycan’da toplanan vergilerin Azerbaycan’da faydalanılması ADP programının temel öğelerini teşkil etmekteydi.

ADP kendi programının halk tarafından geniş destek gördüğünü bildikten sonra Azerbaycan’da hükümet kurmak için harekete geçmiştir. ADP, Azerbaycan sorunlarını çözmek için milli hükümetin kurulmasını zorunluluk olarak görmüştür. Milli hükümet kurulmadan Azerbaycan’ın ekonomik, siyasal ve kültürel sorunlarının çözülmesi imkânsız olarak yorumlanmıştır.

Pişeveri’nin konuşma ve yazı dili, Azerbaycan gazetesinin yazı tarzı ve verilen sloganlar değişmeğe başlayarak daha sertleşmiştir. ADP, Azerbaycan’ın birçok kent ve kazsında gösteri ve mitingler düzenlemiştir. Bu gösteriler, toplumun daha radikal siyasal karar ve eyleme ihtiyacı olduğunu göstermekteydi. ADP genel merkezine Azerbaycan’ın bütün bölgelerinden telgraflar gelmeye başladı ve halk Eyaleti ve Velayeti Encümenin kurulmasını istiyordu. ADP Güney Azerbaycan halkının devlet kurma iradesi ve isteğini anladıktan sonra Milli Hükümeti kurma yolunda temel ve esasi adımları atmaya başladı.

Güney Azerbaycan’da Tahran’dan bağımsız bir devlet kurmak için siyasi ortam tam anlamı ile hazır olmuştu. Bir taraftan Azerbaycanlılar böyle bir devletinin kurulmasını istiyordu diğer taraftan ise Tahran’ın böyle bir siyasi oluşumu bastıracak gücü yok idi. Rıza Han Pehlevi’nin iktidarı sonucu olarak ülkedeki derin ve yaygın hoşnutsuzluk ve İkinci Dünya Savaşından sonra ekonomik ve siyasi kriz İran devlet yapısını ciddi şekilde güçsüzleştirmişti. Rıza Han’ın yerine gelen oğlu Muhammet Rıza Pehlei ’de ülkeyi böyle karmaşık bir dönemde yönetecek kapasiteye sahip değildi. Üstelik Azerbaycan bölgesi Rus ordusunun işgali altındaydı. Tahran’ın ekonomik, siyasi ve yönetim gücünün iktidar işlevini yapmayacak kader zayıflaması nedeni ile ülke genelinde iktidar boşluğu doğmuştu. Söz konusu iktidar boşluğu Güney Azerbaycan ’da, Rus ordusunun varlığı sebebi ile daha da karmaşık hale gelmişti. Azerbaycan’ da ki durumu daha karmaşıklaştıran diğer konu ise Tahran yönetimine bağlı güçlerin Azerbaycan’da yaptığı yıkıcı işler olmuştu. Tahran yönetimi bütün zayıflığına rağmen bu dönemde Azerbaycan’a olan baskı ve şiddet eylemlerini artırmıştı. Tahran yönetimi baskı ve sabotaj işleri ile Güney Azerbaycan’da belirsiz ve emniyetsiz bir siyasal ortamın doğmasını hedeflemişti.

ADP ve Pişveri, İran ve Güney Azerbaycan’da ki durumu doğru anlayarak devlet kurulmasını sağlayan Büyük Halk Kongresi gerçekleştirilmesine karar verdi. Büyük Halk Kongresi (Böyük Xalq Kongresi) gerçekleşmesi ADP ve Pişeveri’nin demokrasi prensibine bağlılığından kaynaklanmaktadır. ADP ve Pişeveri’ye göre Azerbaycan’da devlet kurulacak ise de bu kararı Azerbaycanlılar vermelidir. Pişveri, Azerbaycan Milli Hükümeti kurulma doğrultusunda “ son söz milletindir” ifadesi kullanmıştır. Büyük Halk Kongresi halkın temel istek ve iradesinin ortaya çıkarılması için gerçeklemişti. Nitekim Büyük Halk Kongresi’ne katılan delegeler Güney Azerbaycan’da düzenlenen 180 mitingden seçilmişti.

20 ve 21 Kasım’da iki günlük süre ile gerçekleşen Büyük Halk Kongresi 150 bin kişinin imzası ve 700 delegenin katılımı ile gerçekleşti. Büyük Halk Kongresi’ne katılan delegeler Azerbaycan’ın kendine özgü dili, milliyeti, geleneği ve özellikleri olduğunu vurgulayarak bu sebepten kendi kaderini tayin etme hakkına sahip olması gerektiğini bildirdiler. Azerbaycan’ı İran’dan ayırmak istemediklerini ancak Azerbaycanlıları bir millet olarak kabul edilmelerini istediler. Büyük Halk Kongresi’ne Azerbaycan milliyetçiliği damgasını vurdu. Söz konusu kongrede Güney Azerbaycan’da özerk bir hükümetin kurulması istenildi. Azerbaycan’da özerk bir hükümetin kurulmasını kararlaştıran kongre kendini Kurucular Meclisi (Mecles-e Muessesan) olarak adlandırdı. Büyük Halk Kongresi’nde, Azerbaycan’da özerk bir hükümetin kurulması doğrultusunda somut adım atı. Azerbaycan'ın bağımsızlığını, iç özgürlüğünü sağlamak ve iç işleri yürütmek için 39 kişiden oluşan milli heyet seçildi. Milli Heyet merkezi hükümet ile görüşmek ve Milli Meclis seçimlerini yapmak için görevlendirildi.
Kongreden sonra beş gün içinde milli meclis için seçimler yapılmıştır. Bu seçime halk tarafından büyük ilgi gösterilmiştir. Bu seçimlerde ilk defa kadınlar da oy kullanmışlardır. Seçim olaysız gerçekleşmiştir. Azerbaycan milli meclisi kurulduktan sonra Şebesteri meclis başkanı seçilmiş ve Pişeveri milli hükümeti kurmak ile görevlendirilmiştir.

12 Aralık 1945’de Pişeveri Milli Hükümeti’n kurulmasını ilan etmiştir. Milli hükümetin ilanından sonra Tebriz kenti ADP’nin askeri kanadı olan Fedailer tarafından doldurulmuştur. Merkeze bağlı askeri güçler teslim olmuşlar ve bazı şehirlerde ADP’nin milis güçleri Urumiye’de olduğu gibi merkeze sadık kalan ordu birliklerini şiddet kullanarak bastırmışlardır. Böylelikle Güney Azerbaycan'da Milli Hükümet kurulmuştur.

Azerbaycan Demokrat Partisi, Azerbaycanlıların isteği üzerine Milli hükümeti kurmuştur. Milli hükümet döneminde yaptığı işler Azerbaycan halkı içinde nüfuzunun daha da atmasına sebep olmuştur. “Milli Hükümet çok geniş kapsamlı toplumsal reform gerçekleştirdi. İran tarihinde ilk toprak reformu gerçekleştirerek devletin topraklarını çiftçiler arasında paylaştırıldı. Milli Hükümetin çalışmaları sonucu İran tarihinde ilk defa olarak kadınlar oy kullanma hakkına sahip oldular. Hukuk sisteminde değişiklik yaratarak bedensel cezalandırmayı kaldırdılar. İl ve ilçelerde hükümet bürokrasinin sağlam çalışmasını kontrol etmek amacı ile yerel yönetim oluşturuldu. İş yasası çıkartıldı. Caddeler asfalt edildi. Eczaneler açıldı. Üniversite, radyo ve yayınevleri kuruldu. Sattar Han ve Bağır Han gibi Meşrutiyet dönemindeki Azerbaycan Milli Kahramanlarının adları Tebriz caddelerine verildi. Tebriz ciddi şekilde değişime uğradı”.

Azerbaycan Milli Hükümeti demokratik düşünce esasında hükümeti halk tarafından kontrol edilebilir hale getirmek için çoğulcu, şeffaf ve milleti temel alan siyasal bir düzen kurma çabasına girmişti. Azerbaycan‘ın ekonomik kaynakları milletin refahı ve gelişmesi doğrultusunda kullanılmıştı. Azerbaycan kaynaklarının kötüye kullanılmaması için yolsuzluk ve usulsüzlükle çok sert bir mücadele verilmişti. Pişeveri ‘nin başkanlığındaki Milli Hükümet
“Azerbaycan Azerbaycanlılarındır” söylemini gerçekleştirmek amacı ile siyasi, ekonomik, kültürel ve bürokratik politika ve programlar üretmişler ve bu programlar sayesinde Azerbaycan yeni bir dönem başlamıştı. Milli Hükümet’ in siyasal ve ekonomik alandaki sağladıkları başarı Pişeveri ve ADP’yi kabul etmeyenlerin de saygılığını kazanmaya zorlamıştı. Nitekim Richard Cottom, Milli Hükümetin yaptıklarını “ milli hükümetin bir yıl içinde yaptığını Rıza Han 20 yılı içinde yapmamıştır” ifadesini kullanmaktadır. Milli Hükümetin gerçekleştirdiği reformlar onun halkı için olan nüfuz ve gücünü artırmıştı.

Milli hükümet kurulduktan sonra Tahran karşı harekete geçmiştir. Arka arkaya hükümetler düştükten sonra Ahmet Kavam tarafından "Kavamulsaltane" hükümeti kurulmuştur.

Ahmet Kavam İran'ın ünlü siyasi ailelerindendir. Kavam, Nasireddin Şah sarayına katip olarak girmiştir. Meşrutiyet döneminde meşrutiyetçilere destek vererek bir kaç defa bakan olmuştur. Rıza Şah döneminde zorunlu olarak 20 yıl siyasetten uzaklaştırılmıştır.
Eski siyasetçilerin en gizemlisi olarak, siyasi hayatında çok farklı ve birbiri ile çelişen tavırlar göstermiştir. 1945 yılında Kavam başbakan seçilmiştir. Kavam sağ ve sol arasında denge kurmaya çalışmıştır. Sovyetler Birliği’nin desteğini kazanmak için Sovyet yanlısı kişileri kendi hükümetine almış, güvenoyu almadan önce Moskova'ya gitmiştir. Özellikle Tüdeh, Kavam iktidara geldikten sonra siyasi partilerin desteğini kazanmak için bazı girişimlerde bulunmuştur. Kavam hükümeti sıkıyönetim uygulamalarını kaldırmış ve örgütlenme özgürlüğü vermiştir. Basın ve yayın özgürlüğü tanımıştır. Halk tarafından sevilmeyen bazı kişileri görevden almıştır. Şah ile Kavam arasında soğukluk hâkimdi.

Kavam iktidara geldikten sonra “ Azerbaycan sorunu çözmek için” dış politikada önemli ataklar yapmaya kalkıştı. Kavam’ın en büyük desteğini ABD ve Batılı güçlerden görmekteydi. ABD bu dönemde İran ile çok fazla ilgilenmemekte ve İran konusunda daha çok İngiltere’nin politikası çerçevesinde davranmaktaydı. Güney Azerbaycan’da Milli hükümetin kurulması ve söz konusu yönetimin Rusya ile olan yakınlığı ABD’ni ciddi şekilde endişeye sokmuştu. ABD yenidünya gücü olarak böyle gerilimli bir vasatta İran ile ilgilenmeye başlamıştı. Amerika, Milli Hükümet sorununu BM’de çözmeyi kabul ediyor, BM'ye baskı yapıyordu. ABD ve BM, Rusya’ya ciddi şekilde baskı yapmak başlamıştır. Rusya ise bütün bu baskılara rağmen Güney Azerbaycan topraklarından kendi ordusunu çekmek istemiyordu.

SSCB’nin İran'ın kuzey bölgesindeki petrollerinin kullanım hakkını istediği söylenmekteydi. Gerçekten de, Stalin İran'ın kuzey petrolünü istiyordu. 1921 anlaşmasına göre Bolşevikler Çarlığın ayrıcalıklarını ve kapitülasyonları kaldırmışlardır. Bundan dolayı açıkça kuzey petrolüne Çar ayrıcalıklarının tanınmasını isteyemezlerdi. Kuzey petrolleri üzerinde tek başına hak iddia edemeyen Moskova ise İran’ın ortaklığı ile şirket kurmak istiyordu. SSCB’ni bu ayrıcalığı istemeye iten diğer önemli sebep İngiltere, ABD ve İran arsında 1944’te Washington ’da imzalanan petrol anlaşması idi. İran ve Batlılar arasındaki yapılan antlaşmadan rahatsız olan Rusya, İran kuzey petrollerini istemekte ısrarlı olmuştu. İran ise bu konuyu sıcak bakmamaktaydı. İran-Rusya arasında Kuzey petrolleri konusundaki anlaşmazlık SSCB’ni daha sert politikalara itmişti. SSCB bu sebepten Azerbaycan Milli Hükümeti’nin kurulmasına karşı çıkmamıştı. Çünkü Rusya bu hükümeti İran devletine karşı baskı ve pazarlık konusu yapma politikası düşüncesinde olmuştu..

İran, ABD’nin desteği ile BM ve dünyadaki büyük güçleri SSCB karşısında seferber etmeyi başarmıştı. SSCB’ye karşı bu dönem “ havuç ve sopa” politikası izlenilmişti. Sopa ve baskı politikanı ABD, BM ve Batılı güçler gerçekleştirmişti. Havuç politikasını ise Kavam gerçekleştirdi.
Kavam, böyle iç ve dış koşullarda 11 kişilik bir grup ile Moskova'ya gitmiş, burada İran-Rus ortak petrol şirketinin anlaşmasını imzalamıştır. Bu anlaşma karşılığında Stalin, Güney Azerbaycan sorununu İran'ın iç sorunu olarak görecek ve Kızılordu’yu altı hafta içinde İran’dan geri çekecektir. Stalin bu teklifi kabul etmiştir.

Kavam Moskova'dan geri döndükten sonra Tebriz’deki Azerbaycan milli hükümetinin liderleri ile görüşmeye başlamıştır. Bu görüşmelerin sonucunda bir Azerbaycan heyeti Tahran'a gitmiştir. Azerbaycan heyeti uzun süreli müzakereden sonra sonuçsuz Tebriz'e dönmüştür. Pişveri, Tahran ile olan sorunu barış yolu ile çözmek istemiştir. Muzefer Firuz başkanlığında bir heyet 1945'te Tebriz'e gelmiştir. Bir dizi görüşmenin sonucu olarak Azerbaycanlılar Zencan kentini Tahran'a vermeyi kabul etmişlerdir. Tahran’ın devraldığı Zencan'da hükümet kuvvetleri çok kanlı olaylara yol açmışlardır. Bu arada Tahran, Güney Azerbaycan’ı işgal için askeri hazırlıklara başlamıştır. İran ordusu Amerikalı Norman Schwartzkopf tarafından örgütlenmiştir. Ağır silahlarla donatılmış 5 özel askeri birlik Azerbaycan'a baskın yapmak için hazırlanmıştır.

Güney Azerbaycan ordusunu ise ADP’nin milisleri olan Fedailer, Kızılbaş (asker) ve Esanlu ve Cehaşşanlu aşiretini oluşturmuştur. Sovyetler Birliği’nin ordusu İran’ı terk ederken Azerbaycan silah depolarını da boşaltmıştır. İran silahlı kuvvetleri Norman Schwartzkopf komutasında Güney Azerbaycan’a karşı hücuma geçmiştir. Savaş üç gün sürmüş, Azerbaycan birlikleri yenilmiştir. İran ordusu Güney Azerbaycan'da ilerlemiş, kanlı olaylara neden olmuştur. 25 bin Azerbaycanlı katledilmiştir. 2500 kişi mahkemelerde idama mahkûm edilmiş; 8000 kişi ağır cezalara çarptırılmışlardır. 3600 Köy Farsların yaşadığı bölgelere göç ettirilmiştir. Azerbaycan'a sığınan yaklaşık 70.000 kişi de ölmüştür. Milli hükümetin kurduğu bütün kültürel merkezler dağıtılmıştır. Milli meclisin kütüphanesi yakılmış, Türkçe kitaplar ateşe verilmiştir. Kanlı olaylar sonucu milli hükümet 1946 yılında üç gün içinde devrildi. Seyd Cafer Pişeveri Kuzey Azerbaycan’a geçmiş ve Azerbaycan’da trafik kazası gibi gösterilen bir olayda Stalin tarafından öldürülmüştür.



Sonuç ve Genel Değerlendirme

1945’te Azerbaycan Milli hükümeti ortaya çıkmadan önce Güney Azerbaycan bölgesinde milliyetçi eğilimler siyasal süreci belirleyen olgular haline gelmiştir. Söz konusu sürecin ortaya çıkmasını Rıza Han’ın Güney Azerbaycan politikaları sağlamıştır. Rıza Han, Azerbaycan’ın Kaçarlar dönemindeki bütün siyasi ve iktisadi ayrıcalıklarını elinden almakla kalmamış bilinçli biçimde Azerbaycan’ın kültürünü ve dilini yok etmeye de girişmiştir. Söz konusu durum Azerbaycanlılarda derin toplumsal öfke ve rahatsızlığın doğuşuna yol açmıştır.

Güney Azerbaycan bölgesinde merkez kaç eğilim ve düşüncelerin belirleyiciliği 1941’te İran işgal edildikten sonra açık ve net bir şekilde gözükmeye başlamıştır. Güney Azerbaycan’da merkez kaç eğilimin göstergesi işgal olayında gözükmüştür. İşgal olayında Güney Azerbaycan hiçbir direniş göstermemiştir. Söz konusu durum, o dönemde Güney Azerbaycan’da “ İranlılığın” ve “ “Vatan İran” anlayışının çöküşünü göstermektedir. Azerbaycan Milli Hükümetinin “ Azerbaycanlılık” üzerinde inşa edilmesi “ İranlılık” olgusunun iflasının mantıksal bir sonucu idi. Çünkü Rıza Han’ın inşa etmeye çalıştığı İranlılık kimliği Azerbaycan’ın ekonomik, siyasal, kültürel ve toplumsal yok edilmesi savı esasına dayanmaktaydı.

Güney Azerbaycan, Rıza Han dikte etmeye çalıştığı İranlılık kimliğinden kurtuluş arayışı içinde olduğu bir dönemde İkinci Dünya Savaşı gerçekleşmiştir. Savaşın seyri ve rıza Han’ın Almancı eğilimleri İran’ın işgal edilmesi ile sonuçlanmıştır. İran’ın işgali ve ardından Rıza Han’ın iktidardan uzaklaştırılması sonucu İran’ın genelinde özgürlük ortamı oluşmuştur. Bu özgürlük ortamında Azerbaycan milli kimliği temel alan partiler ve siyasi elitler ortaya çıkmıştır. Güney Azerbaycan’da ortaya çıkan siyasi partiler ve elitler toplumun bütün katmanlarını Azerbaycan milliyetçiliği söylemi etrafında birleştirmeği başarmıştır. Toplumun bütün katmanlarından destek bulan milliyetçi söylem çok geniş siyasal seferberliğe yol açmıştır. Söz konusu siyasal ve toplumsal seferberlik gücü sayesinde 12 Aralık 1945’te Azerbaycan Milli Hükümeti doğmuştur. 12 Aralık 1945’te kurulan Milli Hükümet SSCB’nin de desteğini kazanmayı başarmıştır.

Azerbaycan Milli Hükümeti iç ve dış faktörlerin anlamlı bir biçimde birleşmesi neticesinde doğmuştu.

Ek Bilgi

  • Araştırma Alanları İran
  • Araştırma Alanları Sayılar - Gizli F65
  • Kadromuz Levent Tok
  • Ekibimiz Sayılar - Gizli E53

İran’ın Ortadoğu Kürtlerine yönelik ilgisinin Osmanlı dönemine kadar uzanan eski kökleri vardır. Bu ilginin Osmanlı dönemine kadar uzanan derin kökleri olsa da özellikle 20.yüzyılda netlik ve açıklık kazanmıştır. İran’ın bölgedeki Kürt milliyetçi hareketleri ile ilişkisi çelişkili bir görünüm arz ediyor. İran bazı dönemlerde Kürtleri desteklemiş ve bazı dönemlerde onları bastırmak için ittifaklar yapmıştır. İran’ın Kürt milliyetçiliğiyle olan ilişkileri çelişkili, tutarsız, inişli çıkışı olsa da, Tahran bu ilişkiyi hep sürdürmüştür. Başka bir ifade ile İran’ın Ortadoğu Kürt milliyetçiliğinin ortaya çıkışı, gelişimi ve günümüzdeki durumuna ulaşmasında önemli rolü olmuştur.

İran’ın 5+1 ülkeleriyle yaptığı nükleer mutabıktan sonra bölgedeki Kürt milliyetçiliğiyle olan ilişkisinin nasıl seyredeceği önemli bir sorudur. Yazımızın amacı nükleer mutabakat sonrası bölgesel ve küresel siyasi ve jeopolitik mücadele ışığında İran’ın Kürt milliyetçiliği ve siyasi hareketleriyle olan ilişkisini analiz etmeye çalışmaktır. Yazımız üç bölümden oluşmaktadır; ilk bölümde İran’ın Irak Kürtleri; ikinci bölümde İran- PKK ilişkisi ve üçüncü bölümde ise İran’ın PYD siyaseti analiz edilecektir.

Yazımızın sonunda genel değerlendirme yaparak öngörüde bulunmaya çalışacağız.

İran-Iraklı Kürtler

Günümüzde İran ve Iraklı Kürtlerin ilişkilerini anlamak için 2003 Irak işgali ile başlayan dönüşümü analiz etmek gerekir. İran ve Kürtler arasındaki “ortak düşmana karşı tarihi işbirliği”, ABD’nin 2003’te Irak’ı işgaliyle birlikte hükmünü yitirmeye başlamıştır. Irak’ın işgali İran açısından yeni bir dönemin başlangıcı anlamına gelmekteydi. İran açısından bu dönem bir çelişki yumağıydı. Çünkü ABD’nin Irak’a yerleşmesi İran İslam Cumhuriyeti’ni ilk etapta ürkütmüştü. İran bir anda; “BM’yi ciddiye almayan”, müttefiklerini önemsemeyen, askerî operasyona hazır ve güçlü bir Amerika ile karşı karşıya kalmıştı.  Irak’taki işgalden önce de, diğer komşusu Afganistan’a yerleşmiş ve “sıranın İran’a gelebileceğini” dillendiren bir ABD vardı. 2003’te ABD çok daha yakınında büyük bir tehdit olarak belirmişti. Diğer taraftan, Irak’ın işgali İran’a yeni bir stratejik açılım fırsatı sunmuştu. Irak, tarihî olarak İran’ın Orta Doğu’ya açılımını engellemekte, stratejik enerjisini tüketmekte ve jeopolitik ufkunu daraltmaktaydı. Irak’ın askerî anlamda en güçlü Arap devletlerinden olması Arapları Tahran karşısında korumaktaydı. Ama Saddam’ın devrilmesi ile İran, Körfez ve Arap Ortadoğu’sunda rakipsiz kalmıştır. Şiilerin etkin olduğu yeni bir Irak doğmuştur. Şiilik ciddi bir siyasi etken olarak ilk önce İran ve daha sonra Lübnan’da kendisini gösterse de, gerçek anlamda özellikle Arap coğrafyasında bölgesel bir etken haline gelmesi Irak’ın işgalinden sonra mümkün olmuştur. Saddam’ın varlığı Şii potansiyelinin önündeki en büyük engeli oluşturmuştu. Arap Şiiliğinin Irak’ta iktidara gelmesi bölgede Şii jeopolitiğinin yükselişine neden olmuştur. Şii jeopolitiği İran’ın stratejik ufkunu genişleterek, yeni bir manevra alanına sahip olmasını sağlamıştır.

Irak’taki gelişmeler İran’ın gözünde Kuzey Irak’ın stratejik öneminin değişmesine neden olmuştur. İran’ın Irak merkezî yönetimini zayıflatmak için Kürtlere ihtiyacı kalmamıştır. Başka bir ifade ile Saddam’ın devrilmesi ile İran ve Iraklı Kürtleri birleştiren ortak düşman ortadan kalkmıştır. Böylece İran ve Iraklı Kürtlerin ilişkisinin içeriği değişmiştir. Çünkü artık İran’ın yeni stratejik kurgusunun sahnelendiği yer Bağdat, başoyuncusu ise Şiiler olmuştu.  İran ve Iraklı Kürtlülerin “ortak düşmanı” sayılan Bağdat yönetimi çökmüş ve ikilinin birbirlerine olan Bağdat karşıtı stratejik ittifak anlamsızlaşmıştı. Başka bir ifade ile söylersek, tarafların birbirine yaşamsal ihtiyacı kalmamıştır. Bu durum Tahran ve Iraklı Kürtlerinin ilişkilerini yeniden tanımlamaya zorlamakla birlikte yeni krizler, gerilimler, sorunlar ve anlaşmazlıklara gebe olduğu açıktı.

2003’ te İran ve Iraklı Kürtlerin ilişkilerinde başka yeni değişikliklere de tanık olmaktayız. 1991 1.Körfez Savaşıyla itibariyle ABD, AB ve bölge devletleri Iraklı Kürtlerle daha yakından ve aktif ilişki kurmuşlardı.1991’den başlayan bu süreç 2003’te zirveye ulaşmıştı. ABD, Iraklı Kürtlerin birinci ve en güçlü destekçisi olmuş ve bu durum Iraklı Kürtlerin gözünde İran’ın önemini azaltmıştı. Iraklı Kürtleri üzerinde “hegemonyası” olduğunu iddia eden İran’ın 2003’tan sonra bunu ABD ile paylaşması yeni bir durum doğurmuştur. Bu durum İran ve Iraklı Kürtlerin ilişkisini değiştiren önemli faktörlerden biri olmuştur.

İran’ın en önemli dış politika gündemi, ABD ve İsrail ile ilişkileri ve nükleer çalışmaları nedeniyle yaşadığı sorunlar ve bölgede başata Suudi Arabistan olmakla Sünni Arap devletleri ve Türkiye ile yaşadığı jeopolitik mücadeledir. İşte Irak bu açıdan büyük önem taşımaktadır. İran, toprak talebi olmayan, ABD ve İsrail’in bölgedeki arayışlarını kısıtlayan, Sünni Arap devletlerini ve Türkiye’yi sınırlandıran ve Basra Körfezi’ nin güvenliği konusunda kendisiyle işbirliğine girecek yeni bir Irak görmek istemekteydi. İran’ın bu arzusu ABD’nin eliyle bir ölçüde gerçekleştirilmişse de İran’ın nihai zaferi ancak ABD’nin Irak’tan yenik çıkmasıyla gerçekleşmiştir.  Şii-Sünni çatışması alevlenmiş ve Tahran, Arapların en güçlü ülkesine hakim olarak Arap devletlerine baskı uygulama imkanı bulmuştur. Arap yönetimleri Saddam’ı istemiyorlardı ancak gelinen noktada Saddam dönemine göre çok daha büyük bir tehdit algılamaktadırlar. Sünni Arapların korkulu rüyası olan “Şii Hilali”nin gerçekleşmesi ihtimali kuvvetlenmiş ve tarihî rakipleri İran çok güçlenmiştir.

İran daha önce Irak yönetimi ile Kuzey Irak üzerinden hesaplaşırken, şimdi Bağdat üzerinden ABD, İsrail ve bölge devletleri ile hesaplaşmaya başlamıştır. İran açısından Kürtlerin önemi bu satranç tahtasında İran ve Şiilere oyun alanı yaratma çerçevesinde anlamlı hale gelmiştir.  Irak’ta, Kürtlerin ayrılıkçı istekleri, Şii-Sünni çatışması çerçevesinde “Irak’ın parçalanma korkusunu”, Bağdat’ın dinsel, mezhepsel ve etniksel olarak çoğulculuğa doğru gitmesi İran lehinde olmuştur.  Irak’taki kolektif kimliklerin çatışmalı ilişkisi bir tarafından Irak’ın Arap kimliğini sorgularken diğer taraftan mezhepçiliğin körüklenmesine neden olarak İran’ın çıkarı doğrultusunda işlev görmüştür. Nitekim Iraklı Kürtleri varlığı Irak’ın Arap kimliğini sorguluyor. Irak’ın Arap kimliğinin sorgulanması İran’ın çıkarınadır.  Bu parçalanmışlık Irak’ı bölge devletlerinin en önemli sorunlarından biri haline getirmiştir.  Bu ise, bir taraftan bölge devletlerinin oyun alanını daraltırken diğer taraftan da bu koşullar tekfirci/selefi radikal grupları beslemektedir.

İran, Iraklı Kürtlerin ABD-İran gerginliğinde nerede yer alacaklarını dikkatle izlemektedir. Tahran açıkça Iraklı Kürtlerin, ABD ve İsrail ile olan ilişkilerinden, bu ülkelerin Kuzey Irak’a yerleşmelerinden ve Kuzey Irak’ın İran karşıtı üs haline getirilme ihtimalinden endişe duymaktadır.  Kürtler bu konuda güven vermeye çalışsalar da İran’ı tatmin edememektedir. Nitekim İran, İranlı muhalif Kürt grupların Kuzey Irak’taki bürolarının kapatılmasını ve çalışmalarının durdurulmasını istemektedir. Buna karşılık Kürtler, İran’a karşı manevra alanlarını daraltmamak için Tahran’ın taleplerine “tatmin edici” bir karşılık vermemektedir. 

İran’ın Kuzey Irak politikasında Türk dış politikasını etkileme hesapları yapmaktadır. Kuzey Irak İran-Türkiye ilişkilerinde tarihsel olarak hep gerilimlerin kaynağı olmuştur. İran, Bağdat yönetimi nedeni Iraklı Kürtlerle ilgilenmesi Türkiye’yi rahatsız etmiştir. İran’ın bu siyasetinin “Kürt milliyetçili/ayrılıkçılığı kışkırtması” olarak görmüştür. Türkiye-İran kuzey Irak konusunda bazı dönemlerde işbirliği yapsalar da hep birbirlerine güvenmemişlerdir. İran, Türkiye’ nin Kuzey Irak’taki niyetlerine güvenmeyerek, Türkiye’nin gerçek niyetinin Musul ve Kerkük petrolünü ele geçirmek olduğunu iddia etmiştir.

2003’ te Saddam’ın devrilmesi, Bağdat’ta Kürtlerin gücünü artırmıştır. Kürtlerin başta ABD olmakla birlikte batıyla kurduğu iyi ilişkiler Iraklı Kürt siyasi hareketinin göreli olarak rahatlamasına ve savunma pozisyonundan çıkarak devletleşme isteklerini açığa çıkmasına yol açmıştır. Başka bir ifade ile Iraklı Kürtlerin 2003’ten sonra bağımsızlığı hedefleyebilecekleri yeni bir durum doğmuştur. Bu durum IKBY’nin kendi iç siyasi gelişmelerinin, Irak’ın diğer etnik, din ve mezhepsel grupları ve bölge devletleriyle olan ilişkilerinin şekillenmesinde etkili olmuştur.

İran açısından bu durum yeni sorunlar ve gerginliklere açık olması nedeniyle yeni politikalar gerektirecekti. İran bu  dönemde Kürtlerin Iraklı Şiilerle ortak hareket etmelerini istemekte ve  Bağdat’tan bağımsız hareket eden bir Kürt bölgesini tehdit olarak görmektedir. Ayrıca IKBY’nin ABD, İsrail, Türkiye ve Araplarla  olan ilişkilerini sınırlandırmasını  talep etmektedir. Tahran, ayrıca IKBY’nin İran muhalif Kürtlerinin siyasi ve silahlı hareket merkezine çevrilmesine şiddetle karşı çıkmaktadır.  

İran, Mesut Barzani’yi kendi stratejik çıkarlarına ulaşmak doğrultusunda  en büyük engel olarak görmekte ve Barzani’yi  sınırlamak, dizginlemek ve “ehlileştirmeye” çalışmaktadır. İran-Barzani arasındaki ihtilafları Barzani’nin Bağdat’la olan sorunlu ilişkileri, IKYB’de bulunan petrol ve doğalgazın mülkiyeti sorunu, Kürdistan’ın bağımsızlığı, Kerkük’ün statüsü, IKYB’de bulunan İranlı Kürt muhalifler ve Erbil’ in  Türkiye ile kurduğu siyasi ve ekonomik ilişkiler olarak sıralamak mümkündür.

İran Barzani’nin gücünü sınırlandırmak için IKYB, Gorani ve Değişim Hareketi gibi partileri desteklemektedir. Celal Talabani liderliğindeki Kürdistan Yurtsever Birliği (KYP) kendisini solcu olarak tanımlayarak milliyetçilikten uzak durmakta ve Kürtlerin bağımsızlığına karşı çıkmakta ve Bağdat ile iyi ilişki kurmak niyetindedir. KYP, İran’ın en yakın müttefiki olup Türkiye’ye mesafelidir ve IKYB’nin Türkiye ile askeri ve siyasi ilişkilerini sınırlandırmaktan yanadır. Iraklı Kürtler tarihte olduğu gibi en büyük dostunun İran olduğunu iddia etmektedir. Barzani ise Kürt milliyetçi söylemi ile bağımsızlık taraftarı olup Bağdat ile gevşek bir ilişki modelinin yürütülmesinden yanadır. Türkiye ile iyi ilişkilerin taraftarı iken İran’a mesafelidir. İran’a güvenmemekte ve Tahran’ın IKYB’ye kendi stratejik çıkarları doğrultusunda zarar verebileceğinden endişe duymaktadır. Nitekim Erbil’de İranlı şirketlerin Erbil’de istihbarat faaliyetleri yapma ihtimali nedeniyle çalışma imkanlarını daraltmaktadır İran, Barzani’nin gücünü sınırlandırmak için PKK’ nın IKYB’de güçlü olmasını arzu etmektedir. Bu da zaten PKK’nın amaçlarıyla örtüşmektedir. PKK 2013 yılında gerçekleştirdiği Kongre’de açıkladığı Siyasi Tutum Belgesi’nde öncelikli hedeflerden biri olarak “Irak’ta etkili bir aktör olmayı” belirlemişti. İran bu doğrultuda PKK’nın IKYB ile KDP’ ye karşı etkin olmasını arzulamaktadır. Suriye’de PYD/PKK ile işbirliği yapan İran, Irak Kürt Bölgesi’nde artan KDP etkisini karşı PKK-KYB ittifakını desteklemektedir. İran bu ittifakı destekleyerek KDP’yi güçsüzleştirmek niyetindedir. İşin en ilginç tarafı şu ki,  Irak’ın toprak bütünlüğünü desteklediğini sürekli vurgulayan İran, Irak Kürt bölgesinin kendi içinde farklı aktörler tarafından kontrol edilen “kantonlar” şeklinde yönetilmesini desteklediği iddia ediliyor.

Irak Kürtleri, komşuları arasında en fazla İran’dan destek almalarına rağmen yine en çok ondan korkmaktadır. Zira bölge devletlerin içinde Kürtlere en çok zarar verebilme olanağına sahip ülke İran’dır. İran’ın devlet yapısı ve saldırgan dış politika geleneği nedeni ile istikrasızlık yaratabilecek potansiyel ve araçlarının olduğunun farkındadırlar. Diğer taraftan İran ile ters düşmeleri durumunda Iraklı Şiileri kaybetmeleri yüksek bir ihtimaldir.

İran-PKK ilişkisi

Kürt ayrılıkçılığının İran ve Türkiye ilişkilerinin en önemli unsuru olduğunu söylersek yanlış olmaz. Bu unsur, iki ülke arasında tarihî olarak hem sürtüşme hem de işbirliği alanı olmuştur. Osmanlı döneminde sınır geçirgenliği, aşiretlerin sınırları aşındıran tutumları ve taraf devletlerin gevşek ve belirsiz tutumları sorun oluşturmaktaydı.

Cumhuriyet döneminde de Türkiye, İran ile ilgili bu endişesini sürdürmüştü. Bu endişe, İran’ın hem Türkiye içindeki Kürtlere yönelik izlediği siyasetten hem Irak Kürtleri ile olan ilişkisinden kaynaklanmaktaydı. Türkiye’nin endişesi 1979 İran İslam Devrimi’nden sonra daha da artmıştı. 1984’ten sonra İran-PKK ilişkisine bakıldığında, Tahran’ın Cumhuriyet döneminde Türkiye karşıtı bir örgütü bu kadar açık ve çok boyutlu desteklediği görülmemişti. Bu aslında yeni bir durumdu. Başka bir ifadeyle, Cumhuriyet döneminde Türkiye-İran arasında gerilimler yaşansa da, İran’ın 1979’dan sonraki Türkiye’ye karşı gösterdiği saldırgan siyaset hiç o zamana kadar  görülmemiş bir olguydu. İran’ın Türkiye’ye yönelik saldırgan dış politikası iki yönde olmuştur; İran Türkiye’nin laikliğini kabul etmemiş ve ona yönelik hep eleştiriler pozisyonunu korumuştur. İkinci saldırgan siyaseti ise PKK’yı desteklemek olmuştur.  İran-Türkiye 20. yüzyıl boyunca Kürtler konusunda bazı dönemlerde gerilimli ilişkiler yaşasalar da PKK gibi bir örgütün desteklenmesine benzer bir örnek görülmediği söylenebilir. Bu açıdan bakıldığında 1979 İran İslam Devrimi sonrası Tahran’ın Türkiye’ye yönelik siyasetinin daha cesur ve saldırgan olduğu anlaşılıyor. 

     İran – PKK ilişkisinin niteliğini, Tahran - Ankara ilişkisinin durumu, bölgesel güç dengeleri, küresel siyaset ve iki ülkenin iç siyasi durumu belirlediğini söyleyebiliriz. 

   İran, Ağustos 1984’te silahlı eylemlere başlayan PKK’nın ilk destekleyen ülkeler sırasındadır. 1984’te İran, PKK’yı sadece desteklemekle kalmamış; Türkiye’nin PKK ile mücadelesine de engel olmaya çalışmıştı. Nitekim 1984’te İran, Türkiye’nin Sıcak Takip Anlaşma isteğini reddetmekle kalmamış, Ankara’nın Bağdat’la imzaladığı Sıcak takip Anlaşmayı sert dile eleştirmişti. Türkiye’nin sıcak takip anlaşmasına dayanarak PKK’ya karşı yaptığı operasyonlar İran tarafından büyük bir rahatsızlıkla karşılanmış, Tahran, Türkiye’nin tarafsızlığını kaybederek İran-Irak savaşında(1980-88) Bağdat’ın yanında yer aldığını öne sürmüştü. Türkiye’nin Irak’ta PKK’ya karşı giriştiği operasyonları, Bağdat’ın bölgedeki etkinliğini güçlendireceğini ve İran’ın müttefik kabul ettiği Iraklı Kürtlerin zayıflayacağını iddia ediyordu. İran, Türkiye’nin gerçek niyetinin Musul ve Kerkük’ü geri almak olduğunu iddia ederek Iraklı Kürtleri Ankara’ya karşı kışkırtıyordu.  İran-Türkiye ilişkilerindeki bu gerilim 1990’ların sonuna doğru düşmeye başladı.

İran-Türkiye ilişkilerindeki PKK gerginliği Muhammet Hatemi’nin(1997-2001/2001-2005) cumhurbaşkanı olmasıyla azalmaya başlamıştır. Hatemi’nin cumhurbaşkanlığı döneminde İran ve PKK arasında yaşanan sıcak çatışma gündeme damgasını vurmuş; bu çerçevede gelişmeler, İran ve Türkiye arasında PKK bağlamında işbirliğini gündeme getirmişti. Özellikle 2003’ten sonra İran güvenlik güçleri ve PKK terör örgütü elemanları arasındaki sınır çatışmaları, İran'ı PKK konusunda tutum değişikliğine zorlamıştı. Nitekim Tahran, Temmuz 2004’te PKK’yı terör örgütü olarak kabul etmiş ve buna karşılık da Türkiye, İran karşıtı olarak silahlı mücadele eden Halkın Mücahitleri Örgütü’nü terör listesine almıştı.

 İran'ın PKK’ya karşı tutumunun değişmesinin farklı nedenleri vardır. ABD, Irak'a yerleşmiş ve Kuzey Irak'ta Kürt yapılanmasının güçlü ve güvenilir bir temelde yürümesi için zemin hazırlamıştı. İran, ABD-Iraklı Kürtler arasındaki yakın ilişkinden endişe duymaya başlamıştı. Bu dönemde İran, ABD karşısında direnebilmek için komşuları ile iyi ve güvenilir bir ilişki kurması gerektiğini düşünmekteydi. İran, Türkiye ile PKK’ya karşı işbirliği yaparak, Türkiye’yi, ABD ve İsrail'in kendisine karşı faaliyetlerinden uzak tutmak istemekteydi. İran'ın terör konusunda Türkiye ile işbirliğine girmesinin bir diğer önemli sebebi de, Halkın Mücahitleri Örgütü olmuştu. Bu örgütün beş bin silahlı elemanı Irak’ta bulunmaktaydı. Dolayısıyla bu durum İran’ı endişelendirmiş ve İran, Halkın Mücahitleri Örgütü’nün kendisine karşı kullanılmasından korku duyarak Türkiye'nin işbirliğine ciddi şekilde ihtiyaç duymaya başlamıştı. İran'ı PKK'ya karşı mücadele etmeye iten diğer bir neden, bu örgütün İran içinde PJAK isimli bir örgüt kurması olmuştur. İran, PKK’ya uzun süre ülke içinde siyasi faaliyet alanı sunmuş, PKK da bu güvenlik desteği altında güç kazanmayı başarmıştır. PKK İran’ın güvenlik desteği çerçevesinde ülke içinde büyümeye çalışmış ve faaliyetlerini örgütlü hale getirmek istemiştir. Bu doğrultuda, Mart 2004’te PJAK adlı örgütü kurmuş ve İran içinde çalışmalarına başlamıştır.

İran-PKK ilişkisi Arap Baharı sonrası yeniden düzelmeye başladı. İran-PKK ilişkisinin değişimini anlamak için Arap Baharı sonrası İran-Türkiye ilişikleri, bölgesel güç dengeleri ve İran’ın değişen küresel konumunu analize dahil etmek gerekir. Arap Baharı sonrası Türkiye ve İran Ortadoğu’da çatışmalı bir jeopolitik mücadele içine girmiştir. Bu mücadele alanı Irak, Suriye, Yemen dahil bütün Ortadoğu’yu kapsamaktadır.. İran, Türkiye’nin diplomatik ve siyasi girişimlerini kendi aleyhine görmekte ve Türkiye’nin nüfuz ve imkân alanını sınırlandırmak, daraltmak istemektedir.  Bu açıdan bakıldığında Ortadoğu’da jeopolitik, ideolojik ve siyasi rekabete tutuşan İran-Türkiye ilişkilerinin mantığı ve özellikleri artık değişmiştir. Bugün İran-Türkiye ilişkilerini Kasr-i Şirin Anlaşması (1639) metaforuna sıkıştırarak analiz etmek mümkün değildir.  Arap Baharı sonrasında şekillenen Ortadoğu’ya baktığımızda, İran’ın Ortadoğu siyasetini Amerika ya da İsrail karşıtlığı üzerinden analiz edemeyiz. İran ile ABD’nin bölgede görüldüğünden daha fazla ortak çıkarı var ve bir çok alanda işbirliği içindeler. Afganistan, Irak ve Suriye’de İran ve ABD doğrudan veya dolaylı işbirliği içindedir. İran’ın Ortadoğu siyaseti Amerikan karşıtlığının ideolojik sınırlarını aşmıştır. Arap Baharı, Suriye krizi, IŞİD sorunu, Şii - Sünni çatışması ve başka faktörler Ortadoğu siyasetinin mantığını değiştirdi. Yeni şekillenen Ortadoğu’da İran artık sistem karşıtı bir unsur değil. İran sisteme dahil edilirken, AKP yönetimindeki Türkiye sistem dışına itiliyor. Yeni dönemde batı, İran’a alan açarak Suudi Arabistan ve Türkiye’yi dengelemek istiyor. İran’ın bölgesel siyaseti ideolojiden arındıkça bölgedeki jeopolitik ve etno-mezhepsel mücadele derinleşiyor, genişliyor ve keskinleşiyor. İran’ın Sünni Araplar ve Türkiye ile yaşadığı sorunların kökeninde bu değişimin olduğu açıktır.

İran bu süreçte yeniden PKK’ya dönmüştür. Murat Karayılan’ın “İran’ın PKK ile iletişimini, örgütle ilişkisinin en kötü olduğu dönemde bile koparmadığı” sözü İran-PKK ilişkisini en iyi şekilde ifade ediyor. 1984’ten günümüze kadar İran-PKK irtibatı hiçbir zaman kesilmemiştir. , Türkiye’yle ilişkisinde Kandil’e ihtiyacı olabileceği ihtimalini hiçbir zaman reddetmemiştir. Nitekim Arap Baharı sonrasında bu ihtiyaç ortaya çıkmıştır. Arap Baharı sonrasında İran, Kandil ile yeni bir ilişki modeli geliştirmeye yönelmiştir özellikle de Suriye krizi sonrası bu yeni ilişki modeli daha belirgin hale gelmiştir. İran, PKK’yı destekleyerek Türkiye’nin Ortadoğu siyasetini değiştirmek ve özellikle Suriye konusunda ya Tahran’ın görüşünü kabullenmesini ya da iddiasından vazgeçmesini istemektedir.

 İran Türkiye’nin PKK ile mücadelesini desteklememektedir. İran basını Türkiye aleyhinde yazılar ve haberlerle doludur. İran basını Türkiye’yi ”Kürtlerin düşmanı” ve “IŞİD’in en büyük hamisi” gibi sunuyor. İran’ın devlete yakın bazı sivil toplum kuruluşları Birleşmiş Milletler’i Türkiye’yi Kürtlere katliam yaptığı iddiasıyla cezalandırmaya çağırmaktadır. Ankara, PKK ile mücadeleye başladığı sırada Hasan Ruhani İran’ın Kürdistan bölgesinde “Yaşasın Kürdistan” diyerek Ankara’nın meşruiyetini sorgularken, İçişleri Bakanı Kandil’de fotoğraf çektirmekte ve  İran Genelkurmay Başkanı Ankara’nın girişimlerini “yanlış ve sonuçsuz” diyerek eleştirmektedir.

Yeni dönemde İran-PKK yakınlaşmasını PKK’nın Ortadoğu’da değişen konumu nedeniyle sadece İran-Türkiye ilişkisi çerçevesinde analiz etmek mümkün değildir. PKK 2003’ten itibaren bölgeselleşmeye başladı. İran’da PEJAK, Suriye’de PYD ve Irak’ta Demokratik Çözüm Partisi’ni kurarak bu stratejisini gerçekleştirmek istemiştir. PKK’nın 2003’teki bu girişimi o dönem istenilen sonucu vermedi, hatta PKK’yı güçlendirmek yerine zayıflatmıştı. PKK’nın bölgeselleşme girişimi, Arap Baharı ve özellikle Suriye krizi sonrasında netice vermiştir. Bu da PKK’nın konumunu değiştirmiştir. PKK’nın artık sadece Türkiye’de değil; İran, Irak ve Suriye’de bütün güçlerini hesaba katması gereken bir aktöre dönüştüğü açıktır. PKK’nın Ortadoğu’daki konumun değişmesi İran-PKK ilişkilerini de yeni bir aşamaya taşımıştır. Yeni dönemde İran’ın PKK’yı destekleme nedenleri de artmıştır. İran-PKK ilişkisine PYD yeni, güçlü neredeyse belirleyici bir unsur olarak dâhil olmuştur. PKK yeni dönemde İran’ın Suriye siyasetinin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. İran’ı PKK’yı desteklemeye ve onunla iyi ilişki kurmaya iten diğer bir neden de, Irak Kürt Bölgesel Yönetimi’ndeki (IKBY) güç mücadelesidir. İran Barzani’ye karşı PKK- KYB (Kürdistan Yurtseverler Birliği) ile ilişkisini geliştirdi. Artık İran-Türkiye ilişkileri değişse bile, İran-PKK dostluğu devam edebilir.

İran, PYD Ve Suriye Kürtleri

Abdullah Öcalan’ın yakalanması PKK’yı belli bir süre şaşkınlığa ve belirsizliğe sürüklemiştir. Örgüt, 2002’de KADEK ve 2003’de KONGRE-GEL isimleri altında bu krizden çıkma çabasına girmiştir. Bu dönemde PKK sadece örgütsel olarak değil düşünsel olarak da bir bunalım içine girmiştir. Bu aşamada, Abdullah Öcalan tarafından “Demokratik-ekolojik toplum” ve bu çerçevede “Demokratik konfederalizm” tezi ortaya atılmıştır. Bu tez aslında PKK’nın uzun süredir savunduğu “Büyük Kürdistan” hayalinden koptuğunu göstermekte ve bölgedeki dört ülkede yaşayan Kürtlere konfederalizm modeli bir yönetim önerilmekteydi. Bu yaklaşım, “Kürt sorununa” yaşadıkları ülkeler sınırları içinde bir “çözüm arayışı” idi. KONGRE-GEL 2003’de bu öneri temelinde bir çatı örgüt olarak kurulmuştur. Bu çatı altında, Kürtlerin yaşadıkları dört ülkede kendilerine özgü örgütlenme ve parti kurma düşüncesi gündeme getirilmiştir. Bu çerçevede Türkiye için KADEK, İran için PJAK, Irak’ta Demokratik Çözüm Partisi, Suriye için ise (PYD)Demokratik Birlik Partisi kurulması kararı alınmıştır.  Bir süre sonra KONGRE-GEL ve KADEK fikri ortadan kaldırılarak PKK ismine geri dönülmüştür.

PKK; PJAK ve PYD’yi kurarak ABD’nin “bölgesel kurgu ve arayışlarında” yer almak istemiştir. ABD’nin Irak’ta yerleşmesi PKK’nın stratejisinde ve bölgesel duruşunda köklü bir değişime neden olmuş; PKK, geleneksel destekçileri olan İran ve Suriye’den uzaklaşmaya başlamıştır. Bu durum, PKK’nın ABD bağlamında bir misyon arayışında olduğunu göstermektedir. Bölgesel çatışma alanlarından iyi yararlanan PKK, yeni dönemde ABD’nin bölgesel tasarımı kapsamında yer almak istemiştir. PKK, bölgesel ve küresel dengelerin değiştiğini, bu durumda bölgedeki geleneksel destekleyicilerine daha fazla güvenemeyeceğini anlamıştır. PKK’ nın bu bölgeselleşme girişimi Suriye’de sonuç vermemişti. Suriyeli PKK’lıların da örgütten ayrılarak Demokratik Birlik Partisi’ne katılmaları sonucu örgütün zayıflamaya yol açacağı gerekçesiyle PKK, Suriye’de etkin faaliyet alanı bulamamıştı.  PKK’nın bu bölgeselleşme girişimi İran, Suriye ve Türkiye arasında PKK merkezli güvenlik işbirliğinin artmasına neden olmuş ve bu da PKK’ nın hareket alanını ciddi şekilde sınırlandırmıştı.  Nitekim Tahran bu süreçte PKK’yı terör örgütü olarak tanımış ve onunla askeri olarak çatışmaya girmişti. Ayrıca ABD, PJAK’ı terör listesine alarak PKK’yı hayal kırıklığına uğratmıştı.  Aynı sürçe İran ve Suriye’nin PKK/PEJAK/PYD konusunda işbirliği artmıştır.  

İran ve Beşar Esed’in PYD’ ye yönelik hasmane ilişkisi Suriye’de halk devrimi sonrası sona ermiş ve yerini ittifaka bırakmıştır. Nitekim İran,  Esed ile iyi ilişkisi olan PYD’yi desteklemektedir.  Salih Müslim’in defalarca İran’a gittiği ve Tahran’dan mutlu geri döndüğü biliniyor. İranlı yetkililer PYD’den memnuniyetlerini saklamıyor. PYD’nin varlığı, hem İran’ın Suriye siyasetiyle çelişmiyor hem de İran’ın stratejik hedefleriyle aynı doğrultuda olduğu söylenebilir. PYD, Esed’e karşı bir mücadeleye girmemiş, onunla iyi ilişki kurmuştur. PYD’nin bu girişimi Suriye Kürtlerinin önemli bir bölümünü Esed karşıtı bir süreçten uzak tutmuştur. PYD, Esed karşıtı cephede yer almayarak Suriye muhalefetini ideolojik, siyasi ve askeri olarak bölmüştür. Böylece Esed’ın daha stratejik olarak gördüğü alanlarda yoğunlaşmasına imkân sağlamıştır. İran, PYD’yı destekleyerek PKK’yı, İran ve Iraklı Kürtleri de Esed’e karşı olmaktan uzaklaştırmıştır. İran, PYD’yı destekleyerek hem Türkiye iç siyasetinde PKK ve HDP üzerinden etkin olabilmek hem de AKP’nin Suriye siyasetinin sorgulanmasına yol açarak Ankara’ya karşı kamuoyu baskısını artırmak istiyor. Suriye’nin bölünme ihtimali Türkiye’deki güvenlik ve milliyetçi kaygıların artmasına yol açıyor. İran, PYD’yi destekleyerek Türkiye - Suriye sınırının PYD kontrolüne geçmesini ve Türkiye’nin Suriye üzerinden Arap dünyasına kara sınırının kesilmesini istiyor. İran bu yolla Ankara’nın güvenli bölge ve IŞİD’den arındırılmış bölge gibi tezlerini gerçekçi olmaktan çıkarak Türkiye’nin Suriye muhalefetiyle de bağını koparmak istiyor. Tahran bu yolla Ankara’yı Beşar Esed’i kabullenmeye zorluyor. İran’ı PYD ve kantonları desteklemeye iten diğer bir neden de IŞİD faktörüdür.

İran, Suriye’deki savaşa taraf olarak seçeneklerini tüketerek Esed’e mecbur kalmıştır. Esed iktidardan giderse, İran’ın Suriye’deki konumu ciddi şekilde sarsılacağı açıktır. İran açısından Suriye, Irak gibi değil. Irak’ta Şiiler çoğunlukta ve üstelik İran’ın Iraklı Kürtlerle de ilişkileri de iyidir. Suriye’de İran’ın müttefikleri azınlıkta ve muhtemel bir iktidar değişiminde bugünkü konumlarını kaybedecekleri bellidir. Bu nedenle İran, Suriye’nin geleceğinde söz sahibi olmak istiyorsa PYD ile ilişkisini iyi tutmak zorundadır. PYD’nin kurduğu kantonların Irak’ın kuzeyindeki IKBY(Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi) tecrübesiyle birlikte bölgesel güç dengeleri, Suriye iç bölünmüşlüğü, batılıların PYD ile ilişkileri, PKK faktörü, IŞİD ile yaptığı mücadeleyi de hesaba kattğımızda, geçici olmayacağı ve büyük ihtimalle kalıcı konum elde edeceği söylenebilir.  Bu da İran’ı PYD ile ilişkisini sürdürmeğe iten diğer bir nedendir.  İran’ın PYD’ye dikkatinin diğer bir nedeni de başta ABD olmakla birlikte batılıların PYD’ye gösterdiği ilgidir. İran - PYD ilişkisinin şekillenmesinde Tahran-Kandil ilişkisinin de etkisi büyüktür. İran, PYD’yı desteklemeyerek PKK ile olan ilişkilerini de güçlendiriyor. İran bu vesile ile Türkiye’de Kürt milliyetçiliğini kışkırtmakta ve Kürtlerle Türk devleti arasında Kobani olaylarında yaşandığı gibi duygusal bölünmeye yol açmaya çalışmaktır. 

Suriye’deki kantonlar PKK için bir üs niteliğindedir. PKK bu kantonları Abdullah Öcalan’n “demokratik ulus” tezinin laboratuarı gibi değerlendirerek dünyaya “demokratik ulus” modeli gibi sunacakları bir prestiji projesi gibi sunuyorlar. PKK’ya göre aslında Suriye’deki kantonlar Türkiye’de hayata geçirilmesi istenilen   “demokratik ulus” projesi için de bir deneme, test ve prova niteliği taşımaktadır. PYD; PKK’nin önemini, pazarlık gücünü, uluslararası destek ve meşruiyetini artırmıştır. Ayrıca Türkiye’ nin dillendirdiği “PKK’nın silahsızlandırılması” önerisi PYD’nin varlığı nedeniyle fiilen ortadan kalkmıştır.

 

Ek Bilgi

  • Araştırma Alanları İran
  • Araştırma Alanları Sayılar - Gizli F65
  • Kadromuz Levent Tok
  • Ekibimiz Sayılar - Gizli E53

Irak’ta Saddam’ın devrilmesi siyasi rejim değişikliğinden öte bir anlam taşımaktadır. Irak devletinin Sünni Arap merkezli kimliği değişmiştir. Irak’ta Şiiler ve Kürtlerin siyasal alanda temsil edilme hakları yeni bir Irak kimliği doğurmuş ve bölgenin siyasi jeopolitiğine Şiiler ve Kürtleri bir aktör olarak sokmuştur. Bu durum Irak’ı belli ölçüde hem “Sünni Arap devletleri” hem de “Arap devletleri” kategorilerinden çıkarmıştır. Böylece Irak’ın devlet kimliğinin ve rejiminin yanı sıra, toprak bütünlüğünü sürdürüp sürdüremeyeceği de tartışmaya açık hale gelmiştir.

Yeni Irak’ta Şiiler sessiz biçimde ilerlerken, Kürtlerin merkezkaç eğilimi açık ve istikrarlı biçimde sürmektedir. Şii-Sünni çatışması ve Irak’ın diğer bölgelerindeki savaş haline karşılık Kuzey Irak’ın “istikrar adası” olması, ABD ve Şiiler ile iyi geçinen Kürtlerin merkezkaç eğilimlerine olumlu etkide bulunmaktadır. Kürtlerin yoğun olarak sınırda yaşamaları, “vatan ve millet algılamalarının olması”, toplumsal tabanın genişliği, yarattığı siyasal seferberlik gücü, mücadele eden örgütlü Kürt grupların varlığı ve bunların dış dünyada destek bulmaları söz konusu eğilimin elverişli zeminini oluşturmaktadır.

Irak’ta Kürtler ve Şiilerin etkinliği bölgemizde yeni bir güvenlik sisteminin doğduğu anlamına gelmektedir. Yeni oluşmakta olan sistemin geleceğinin şekillenmesinde ve merkezkaç eğilimlerin başarılı olup olmayacağı konusunda uluslararası güçlerin yanı sıra bölge devletlerinin tutumu da belirleyici olacaktır.

İran’ın, Irak üzerindeki nüfuzunu ve kendi sınırları içindeki etnik milliyetçilik potansiyeline sahip Kürt azınlığı hesaba kattığımızda, sürecin şekillenmesinde çok etkili olacağı kuşkusuzdur. İran’ın gizli ve açık gündemini öğrenmeden Irak’ın bugünü ve geleceği üzerine yorum yapmak yanıltıcı olabilir. Bu çerçevede yazımızın amacı İran’ın Kuzey Irak ve Irak Kürtlerine yönelik bakış açısı ve politikasını irdelemeye çalışmaktır. Yazımız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde İran ve Iraklı Kürtler arasındaki ilişkilerin tarihi, ikinci bölümde Irak’taki Kürt milliyetçiliği ve İran Kürtleri, üçüncü bölümde ise 1991 sonrası İran’ın Kuzey Irak politikası analiz edilmiş ve makale bir genel değerlendirmeyle sonlandırılmıştır.

İran-Irak Kürtleri İlişkilerinin Tarihi

 

İran’ın Iraklı Kürtlere bakış açısı, Bağdat ile ilişkileri çerçevesinde şekillenmiştir. Irak ve İran, düşman olarak doğmuş iki ülke olarak değerlendirilebilir. Aralarındaki husumet o kadar derindir ki bazı Fars milliyetçilerine göre Moğollardan sonra İran’a en fazla zararı Irak yönetimi vermiştir. Irak 1920’de İran’dan toprak talebi ile doğmuş ve gözü her zaman İran’ın elindeki Şattularap ve Huzistan bölgelerinde olmuştur. Bu da iki ülkeyi defalarca karşı karşıya getirmiş ve İran’ın 1920’de kurulan Irak’ı 1929’a kadar resmî olarak tanımaması sonucunu doğurmuştur. İran’ın Iraklı Kürtlere dönük çabaları, tam olarak bu güç mücadelesinin sonucudur. Irak yönetimi İran’ın Huzistan bölgesinde 1920’de Şeyh Hazel liderliğinde kurulan “Arabistan Devleti”ni desteklerken, İran da 1919-1923’e kadar süren Mahmut Berzenci liderliğindeki Kürt ayaklanmasını desteklemişti.[1]

20. yüzyılın ilk yarısında yükselen tansiyon, “sorunun gerçek mimarı” İngiltere’nin çabası ile düşürülmüştü. İran-Irak tarihine damgasını vuran sınır anlaşmazlığını İngiltere bilinçli bir şekilde yaratmıştır. Çünkü tam olarak Irak’ın kurulduğu sıralarda İngiltere’nin istekleri İran’ı yöneten Kaçar Hanedanı tarafından olumlu karşılanmamıştı. Nitekim İngiltere, 1924’te Kaçar hanedanının devrilmesinin ardından kendisine yakın Pehlevilerin iktidara gelmesiyle birlikte İran-Irak arasındaki sorunu çözmeye çalışmıştır. Dahası, SSCB ve komünizmin yayılması korkusu nedeniyle İran ve Irak’ı Saadabad Paktı çerçevesinde bir arada tutmaya çalışmıştır. İki ülke bu dönemde göreli barış şartları içinde yaşamıştır.[2] İran bu süreçte Iraklı Kürtleri desteklemese de, bağlarını koparmamıştır. Nitekim bu bağ 1958’den sonra İran’ın oldukça işine yaramıştır.

1958’den sonra İran-Irak ilişkileri yeniden gerilmeye başlamıştır. 1958 darbesi ile Irak’ta monarşi devrilmiş, cumhuriyet kurulmuştur. Böylece Irak’ın iç ve dış politikası köklü bir şekilde değişmiştir. Uluslararası arenada SSCB’ye yaklaşmış, içeride ise hürriyet rüzgârı esmeye başlamıştır. Bu durum Kürtleri öyle umutlandırmıştı ki Mustafa Barzani SSCB’den Irak’a dönmüştür. Ancak yönetimin Arap milliyetçiliğine sarılması nedeni ile “Bağdat Baharı” kısa sürmüştür. Irak yeniden İran’dan toprak talebinde bulunmaya ve Kürtler ile çatışmaya başlamıştır. Bu çerçevede İran da Iraklı Kürtleri merkeze karşı destekleme yoluna gitmiştir. II. Dünya Savaşı sonrasında İran ABD’nin müttefiki olurken Irak SSCB’nin yanında yer almıştır. Bu küresel saflaşma, iki ülke ilişkileri kadar Kürt konusunu da karmaşıklaştırmıştır.

Kürtler ve merkezi yönetim arasındaki çatışma tam da bu dönemde yoğunlaşmıştır. 1961’de İran Şahı, Kürtlerin ayaklanmasını desteklemiştir. 1961’de 1000 peşmergeye sahip olan Barzani, Şah’ın desteği sayesinde 1963 yılında peşmerge sayısını 20 bin’e çıkarmıştır. 1963 ve 1965 Kürt ayaklanmalarını Irak merkezi yönetiminin bastıramamasında bu destek etkili olmuştur. Söz konusu destek olmasaydı, Kürtlerin böyle bir başarıya imza atmaları mümkün olamazdı. 1960’lardaki Kürt ayaklanmalarının SSCB yerine ABD tarafından desteklenmesi ise o zamana dek SSCB’nin yanında olan Kürtlerin ABD’nin yanına geçerek saf değiştirmesine neden olmuştur. Bu doğrultuda ABD ve İsrail, İran’ın Iraklı Kürtlere yönelik çabalarını desteklemiştir. Aslında bu dönemde ABD devrede olmasaydı, Molla Mustafa Barzani ve Şah Pehlevi arasında bir güven ilişkisi kurulamazdı.[3]

Irak’ta 1968’de gerçekleşen Baas darbesi, Bağdat’ın hem İran hem de Kürtlerle arasındaki ilişkiyi daha da zorlaştırmıştır. Baas rejimi Kürt ayaklanmalarını kökten bitirmek için 1969’da geniş çaplı bir operasyon düzenlemiştir. Ancak Irak yönetimi ABD, İsrail ve İran’ın desteğini arkasına alan Kürtlerin ayaklanmasını bastıramamıştır. Sonuçta Kürtlerle anlaşmaya zorlanmıştır. 11 Mart 1970’te Barzani ve Irak yönetimi arasında anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşma ile Kürtler geniş siyasi, kültürel ve ekonomik haklar kazanmıştır.[4]

1974’e gelindiğinde, Irak kendisini yeni toparlamış ve SSCB ile ilişkilerini daha da derinleştirmiştir. Nitekim Irak, SSCB donanmasının Basra Körfezi’ne gelmesini sağlamıştır. Bu durum Irak yönetiminin İran’a karşı özgüvenini arttırmıştır. Irak, Şattültarap nehrinin tam hakimiyetini talep etmiştir.[5] Buraya giren gemileri teftiş ederek İran bayraklarının indirilmesini istemiştir. Bu durum iki ülkeyi savaşın eşiğine getirmiştir. İran Şahı bu dönemde Irak geri adım atmadığı takdirde Irak’ı parçalayabileceğini düşünmüştür. 1974’te yine Iraklı Kürtler ve Bağdat arasında çatışma başlamıştır. Çok kanlı geçen bu çatışmanın sonucunda Saddam isteğine ulaşamamıştır. Neticede Irak yönetimi, çeyrek asır geçtikten sonra İran ile anlaşmadan Kürt sorununu çözemeyeceğini anlamıştır. Bu dönemde, Kürt ayrılıkçılığının güçlenmesinin yanı sıra İran’ın savaşma iradesi, ABD’nin Şah’ı desteklemesi ve Arapların İsrail karşısındaki yenilgisi Irak’ı korkutarak İran ile anlaşmaya zorlamıştır. Bu da, 1975 Cezayir Anlaşması’na giden süreci başlatmıştır.

1975 yılında İran ile Irak arasında imzalanan Cezayir Anlaşması, Irak’ın İran’ın toprak bütünlüğünü kabul etmesi karşılığında Tahran yönetiminin Kürtlere desteğini kesmesini öngörmüştür. Bu tarihten sonra Kürtlere sırtını dönen İran yönetimi, daha düne kadar müttefiki olan Barzani’ye bağlı birçok gücün Irak tarafından yok edilmesine göz yummuştur. ABD ve İsrail’in isteksizliğine rağmen yapılan bu anlaşma Iraklı Kürtlerin tarihinin en büyük darbesi olmuştur. Sürecin sonunda Irak, Kürtleri sindirmeyi başarmıştır. Cezayir Anlaşması halen Iraklı Kürtlerin hafızasında derin bir yer işgal etmektedir.[6]

İran, 1980 Irak Savaşı’nınbaşlamasının hemen ardından Kürtler ile yeniden diyalog kurmaya başlamıştır. Bu işbirliği öyle ilerlemiştir ki, Irak güçlerine karşı ortak operasyonlar yapılmıştır. İran bir yandan da Kürt mültecilere kapısını açmıştır. KYP ve KDP gibi Iraklı Kürt gruplar İran’da yerleşmeye başlamıştır. İran bu grupların Irak karşıtı çabaları için bir üs haline gelmiştir.

1979’da gerçekleşen İran Devrimi sonrasında, Irak içine sindiremediği 1975 Cezayir Anlaşması’nın rövanşını alma fırsatını bulmuş ve 1980’de İran’a saldırmıştır. Saddam Hüseyin’in Irak Meclisi’nde basının karşısında Cezayir Anlaşması’nı yırtarak geçerliliğinin olmadığını söylemesiyle sekiz yıl süren İran–Irak Savaşı başlamıştır. Bu süreçte İran yine Irak Kürtlerini destekleme yoluna gitmiştir.

Irak’taki Kürt Milliyetçiliği ve İran Kürtleri

İran’ın Iraklı Kürtlere bakış açısını şekillendiren etmenlerin bir tanesi de kendi içindeki Kürt azınlığı ve bu azınlığın ayrılıkçı potansiyelidir. İran’da yaşayan Kürtlerin sayısı 5 milyon olarak bilinmektedir. Bu nüfusun yüzde 30’unu Şii, yüzde 70’ini ise Sünni Kürtler oluşturmaktadır. Şii Kürtler İran içinde sistemle entegre oldukları için Kürt milliyetçiliği daha ziyade Sünni Kürtler tarafından benimsenmiştir. İran Kürtleri 20. yüzyılın başından günümüze kadar İran’ın içinde “özerk bir Kürdistan” kurmak için çalışmışlardır. İranlı Kürtler, hem Şah hem de Humeyni yönetimiyle silahlı direnişte bulunmuştur. Bu çatışma, İran’da Kürt sorununu sürekli gündemde tutmuştur. Nitekim İran’da etnik sorun konusu “Kürt sorunu” ile özdeşleşmiştir.

Iraklı ve İranlı Kürtler arasında her zaman etkileşim olmuştur. İran Kürtleri bütün Kürtçü hareketlerden etkilenseler de tarihî olarak en fazla Iraklı Kürtlerden etkilenmişlerdir.[7] Zira İran, Iraklı Kürtleri desteklerken Irak da İranlı Kürtleri desteklemiştir. Diğer taraftan İran’ın koruma amaçlı olarak topraklarına yerleştirdiği Iraklı Kürtler bu etkileşimi sürdürmüştür.

İranlı ve Iraklı Kürtler arasındaki etkileşimde Barzani ve ailesinin önemli rolü olmuştur. Bu etki II. Dünya Savaşı’ndan sonra başlamıştır. 1944’te Mustafa Barzani ve Irak yönetimi arasında çatışma çıkmış ve yenik düşen Barzani 2000 adamıyla birlikte İran’a yerleşmiştir. Bu dönem İran tarihinin çok önemli bir dönemecine denk gelmektedir. II. Dünya Savaşı’nın başında müttefikler Rıza Han'ın Hitler'e yakınlaşmasını bahane ederek 1941 yılında İran'ı işgal etmiş, Rıza Han'ı iktidardan uzaklaştırmışlardı. Rıza Han'ın devrilmesinden sonra ülkede toplumsal ve siyasal değişim yaşanıyordu. Özgürlükler genişletilmiş, siyasi mahkûmlar serbest bırakılmıştı. Basına yönelik sansür kaldırılmış, siyasal ve toplumsal örgütlenme başlamıştı. Aşırı merkeziyetçi devletin çöküşü toplumun genelinde bazı istek ve çatışmaların ortaya çıkmasına neden olmuştu. Rıza Han döneminde temelleri atılan çatışmalar, sınıfsal, etnik, dilsel ve dinsel olmak üzere kendini göstermişti.[8] İşte bu ortam İranlı Kürtleri de etkilemişti. SSCB’nin desteği ile Kürt milliyetçiliği önemli ölçüde yükselmişti. Bu durum Barzani’yi bu defa İran’dayeniden harekete geçirmişti. Nitekim 1946’da İran’da Kürtler tarafından kurulan Mahabat Cumhuriyeti’nin ortaya çıkmasında Barzani kilit rol oynamıştı. Barzani’nin adamları bu yapının askerî gücünü oluşturmuş ve kendisi birliklerin komutanı olmuştu. Bu doğrultuda Mahabat Cumhuriyeti başkanı olan Kadı Muhhamed’ten “cesaret madalyası” almıştı.[9]

Mahabat Cumhuriyeti’nin 1947’de devrilmesinin ardından Barzani SSCB’ye kaçmıştır. Pek çok İranlı Kürt ise Irak’a sığınmıştır. Irak’a sığınan Kürtler Irak yönetiminin desteği ile yeniden örgütlenmiş ve 1960’larda Şah’a karşı mücadeleye girmişlerdir. Irak yönetiminin desteği ile güçlenen İran Kürdistan Demokrat Partisi (İKDP) ve KOMULE’nin o günden bugüne merkezi büroları Irak’ta bulunmaktadır. Mahabat Cumhuriyeti’nin devrilmesinin ardından İKDP Irak’ta Baas yönetimi ile işbirliğine girmiştir. 1979 İslam Devrimi’ne kadar da Irak üzerinden İran’a saldırılar gerçekleştirmiştir. Ancak Şah döneminde pek başarılı olamamıştır. Devrimin hemen ardından iktidar boşluğundan yararlanarak İran’a girerek Kürtlerin yaşadığı bölgelerde hakimiyeti ele geçirmiştir. Humeyni ve yeni rejime teslim olmak istemeyen Kürtler arasında kanlı çatışmalar çıkmıştır. Kürtler bu süreçte Kürtler tarafından desteklenmekteydi. Saddam 1960–70 yıllarının rövanşını almaktaydı. 1980’de başlayan İran-Irak Savaşı’nda İranlı Kürtler, Irak’ın yanında yer aldı.Bu sırada Saddam’ın telkinleri sonucu Halkın Mücahitleri gibi İranlı terör örgütleri ile işbirliğine girdiler. Saddam’ın desteği ile I. Körfez Savaşı’na kadar İran için çok ciddi sıkıntı yarattılar. Saddam ve İran Kürtleri arasındaki işbirliğinin I. Körfez Savaşı ile sona ermesi sonucu İran ve Kürt gruplar arasındaki çatışma da azaldı. İranlı Kürt gruplar Kuzey Irak’a yerleşmeye başladılar.

İranlı ve Iraklı Kürtler arasındaki etkileşim 1991’den sonra da devam etti. 1991’dekiAnfal olayının[10] ardından Iraklı Kürtler mülteci olarak İran’a akın ettiler. Bu kimseler İran’ın özellikle Batı Azerbaycan eyaletine yerleştirildi.1992’den sonra bir grup geri dönse de önemli bir kesim İran’da kaldı.[11] Diğer taraftan 1991’den itibaren hız kazanan sınır kaçakçılığının Kürtlerin elinde olması onlara birtakım fırsatlar sundu. Kuzey Irak’ta özerk bir yönetimin kurulması ile Kürt dilinde kitap, dergi ve gazete yayınlanmaya başlandı. Birçok İranlı Kürt şair ve yazarın çalışmaları buralarda yer aldı. Bu süreçte çeşitli özel televizyon kanallarının ortaya çıkması ve uydu vasıtası ile İranlı Kürtler tarafından izlenilmesi etkileşimi pekiştirdi. Süreç 1997’de Hatemi’nin iktidara gelmesi ile hız kazandı. Hatemi döneminde İranlı ve Iraklı Kürt elitler arasında kayda değer görüşmeler oldu. Bu dönemde Iraklı Kürtler İKDP ve İran arasında arabuluculuk yapmaya soyundu.

Yeni dönemde İran’daki Kürtler yeni ve çok taraflı bir faaliyet programı yürütmektedir. ABD’nin Irak’ı işgalinden sonraki süreçte Iraklı Kürtlerin kazanımları, ABD’nin PKK konusundaki belirsiz politikaları, ABD-İran arasındaki gerginlik ve askerî müdahalenin gündemde olması ve bu doğrultuda İranlı Kürtlere biçilen rol, onları cesaretlendirmiştir. Nitekim Irak’ın işgali sonrası KOMULE, PEJAK ve İran Kürdistan Demokrat Partisi gibi İranlı Kürt örgütleri propaganda, suikast ve halk ayaklanmaları suretiyle çalışmalarını hızlandırmışlardır. İran, Iraklı Kürtlerin bu çerçevede nasıl davranacaklarını dikkatle izlemektedir.

1991 Sonrasında İran’ın Kuzey Irak Politikası

İran devleti ve Iraklı Kürtlerin tarihi işbirliğine bakıldığında İran’ın Irak Kürtlerini bir tehdit olarak görmediği dikkat çeker. 20. yüzyıldaki İran-Irak ilişkilerinde, Tahran ve Iraklı Kürtler ortak düşmanlarına karşı stratejik müttefik konumunda olmuştur. Kürtler her dönemde Bağdat’a karşı Tahran’dan destek bulmuştur. Bu olgu I. Körfez Savaşı’ndan sonra değişmeye başlamıştır. Çünkü savaş beraberinde, İran’ın Kuzey Irak Kürtleri üzerindeki geleneksel hamiliğinin bitmesi ve hamilik rolünün bu sefer ABD tarafından devralınması sonucunu getirmiştir.

I. Körfez Savaşı’nda ABD, İsrail ve Türkiye’nin rolü İran’ı kaygılandırmaktaydı. İran'ın endişesi, kendi rejimine muhalif bazı gruplarınbu bölgeye yerleşme istekleriydi. Kuzey Iraklı Kürtlerin İran Kürtleri üzerindeki etkileri de endişesini artırıyordu. İran’ın bu dönemde Kuzey Irak politikası bölgede varlık gösteren ABD ve İsrail ile rejim muhaliflerinin etkinliklerini engellemek ayrıca Saddam'ın bölgeye girmemesini sağlamak temelinde şekillenmişti. Bu çerçevede İran, Iraklı Kürt gruplar ile ilişkisini koparmadı. Bu dönemde kendisiyle ortak kaygıları paylaşan Türkiye ve Suriye ile işbirliği arayışına girdi. Saddam’ın zayıf düşmesi ve İran’ın ABD’den duyduğu endişe Saddam ve İran’ıyakınlaştırabilirdi. İran, 1975 Cezayir Anlaşması’nda olduğu gibi gerektiğinde saf değiştirebileceğini göstermişti. İşte tam bu dönemde KDP ve KYP arasında çatışmalar yaşanmaya başladı. İran bu süreçte “arabulucu ve barıştırıcı” rolüne soyunsa[12] da aslında Celal Talabani liderliğindeki KYP’yi destekliyordu. Diğer taraftan, iç çatışma ve bölgedeki sürecin belirsizliği Iraklı Kürtlerin gelecekte İran’a yeniden muhtaç olmaları ihtimalini doğurmuş ve bu da onları ihtiyatlı davranmaya itmişti. Hatemi 1997 yılında iktidara geldiğinde İran komşuları ile güvene dayalı bir ilişki kurma çabasında oldu. Dış politikadaki başarısıKürtleri endişelendirse de ülke içindeki demokratikleşme söylemi umutları yeşertmişti. Bu dönemde Iraklı Kürt gruplar, Tahran ile İranlı Kürt gruplar arasında diyalog başlatılması için arabuluculuğa soyunmuşlardır.

İran ve Kürtler arasındaki “ortak düşmana karşı tarihi işbirliği”, ABD’nin 2003’te Irak’ı işgaliyle birlikte hükmünü yitirmeye başlamıştır. Irak’ın işgali İran açısından yeni bir dönemin başlangıcı anlamına gelmektedir. İran açısından bu dönem bir çelişki yumağıdır. Çünkü ABD’nin Irak’a yerleşmesi İran İslam Cumhuriyeti’ni ilk etapta ürkütmüştür. İran bir anda; “BM’yi ciddiye almayan”, müttefiklerini önemsemeyen, askerî operasyona hazır ve güçlü bir Amerika ile karşı karşıya kalmıştır. Irak’taki işgalden önce de, diğer komşusu Afganistan’a yerleşmiş ve “sıranın İran’a gelebileceğini” dillendiren bir ABD vardı. 2003’te ABD çok daha yakınında büyük bir tehdit olarak belirmiştir. Diğer taraftan, Irak’ın işgali İran’a yeni bir stratejik açılım fırsatı sunmuştur. Irak, tarihî olarak İran’ın Orta Doğu’ya açılımını engellemekte, stratejik enerjisini tüketmekte ve jeopolitik ufkunu daraltmaktaydı. Irak’ın askerî anlamda en güçlü Arap devleti olması Arapları Tahran karşısında korumaktaydı. Ama Saddam’ın devrilmesi ile İran, Körfez ve Arap Ortadoğu’sunda rakipsiz kalmıştır. Şiilerin etkin olduğu yeni bir Irak doğmuştur. Şiilik ciddi bir siyasi etken olarak ilk önce İran ve daha sonra Lübnan’da kendisini gösterse de, gerçek anlamda özellikle Arap coğrafyasında bölgesel bir etken haline gelmesi Irak’ın işgalinden sonra mümkün olmuştur. Saddam’ın varlığı Şii potansiyelinin önündeki en büyük engeli oluşturmuştur. Arap Şiiliğinin Irak’ta iktidara gelmesi bölgede Şii jeopolitiğinin yükselişine neden olmuştur. Şii jeopolitiği İran’ın stratejik ufkunu genişleterek, yeni bir manevra alanına sahip olmasını sağlamıştır.

Irak’taki gelişmeler İran’ın gözünde Kuzey Irak’ın stratejik öneminin değişmesine neden olmuştur. İran’ın Irak merkezî yönetimini zayıflatmak için Kürtlere ihtiyacı kalmamıştır. Başka bir ifade ile Saddam’ın devrilmesi ile İran ve Iraklı Kürtleri birleştiren ortak düşman ortadan kalkmıştır. Böylece İran ve Iraklı Kürtlerin ilişkisinin içeriği değişmiştir. Çünkü artık İran’ın yeni stratejik kurgusunun sahnelendiği yer Bağdat, başoyuncusu ise Şiiler olmuştu. İran ve Iraklı Kürtlülerin “ortak düşmanı” sayılan Bağdat yönetimi çökmüş ve ikilinin birbirlerine olan Bağdat karşıtı stratejik ittifak anlamsızlaşmıştı. Başka bir ifade ile söylersek, tarafların birbirine yaşamsal ihtiyacı kalmamıştır. Bu durum Tahran ve Iraklı Kürtlerinin ilişkilerini yeniden tanımlamaya zorlamakla birlikte yeni krizler, gerilimler, sorunlar ve anlaşmazlıklara gebe olduğu açıktı.

2003’te İran ve Iraklı Kürt ilişkilerini de başka yeni değişikliklere de tanım olmaktayız. 1991 1.Körfez Savaşıyla itibariyle ABD, AB ve bölge devletleri Iraklı Kürtlerle daha yakından ve aktif ilişki kurmuşlardı.1991’den başlayan bu süreç 2003’te zirveye ulaşmıştı. ABD, Iraklı Kürtlerin birinci ve en güçlü destekçisi olmuş ve bu durum İran’ın önemini azaltmıştı. Iraklı Kürtlerin üzerinde hegemonyası olduğunu iddia eden İran’ın 2003’tan sonra bunu ABD’ye kaptırmıştır. Bu durum İran ve Iraklı Kürtlerin ilişkisini değiştiren önemli faktörlerden biri olmuştur.

İran’ın en önemli dış politika gündemi, ABD ve İsrail ile ilişkileri ve nükleer çalışmaları nedeniyle yaşadığı sorundur. İşte Irak bu açıdan büyük önem taşımaktadır. İran, toprak talebi olmayan, ABD ve İsrail’in bölgedeki arayışlarını kısıtlayan, Sünni Arap devletlerini sınırlandıran ve Basra Körfezi’nin güvenliği konusunda kendisiyle işbirliğine girecek yeni bir Irak görmek istemektedir. İran’ın bu arzusu ABD’nin eliyle bir ölçüde gerçekleştirilmişse de İran’ın nihai zaferi ancak ABD’nin Irak’tan yenik çıkmasıyla gerçekleşmiştir. Şii-Sünni çatışması alevlenmiş ve Tahran, Arapların en güçlü ülkesine hakim olarak Arap devletlerine baskı uygulama imkanı bulmuştur. Arap yönetimleri Saddam’ı istemiyorlardı ancak gelinen noktada Saddam dönemine göre çok daha büyük bir tehdit algılamaktadırlar. Sünni Arapların korkulu rüyası olan “Şii Hilali”nin gerçekleşmesi ihtimali kuvvetlenmiş ve tarihî rakipleri İran çok güçlenmiştir.

İran daha önce Irak yönetimi ile Kuzey Irak üzerinden hesaplaşırken, şimdi Bağdat üzerinden ABD, İsrail ve bölge devletleri ile hesaplaşmaya başlamıştır. İran açısından Kürtlerin önemi bu satranç tahtasında İran ve Şiilere oyun alanı yaratma çerçevesinde anlamlı hale gelmiştir. Kuzey Irak sorununun varlığı, Kürtlerin ayrılıkçı istekleri e Şii-Sünni çatışması çerçevesinde “Irak’ın parçalanma korkusunu”, Bağdat’ın dinsel, mezhepsel ve etniksel olarak çoğulculuğa doğru gitmesi İran lehinde olmuştur. Bu çoğulculuk bir tarafından Irak’ın Arap kimliğini sorgularken diğer taraftan mezhepçiliğin körüklenmesi İran’ın çıkarı doğrultusunda. Iraklı Kürtleri varlığı Irak’ın Arap kimliğini sorguluyor. Bu İran’ın çıkarınadır. Bu parçalanmışlık Irak’ı bölge devletlerinin en önemli i sorunlarından biri haline getirmiştir. Bu ise, bir taraftan bölge devletlerinin oyun alanını daraltırken diğer taraftan da ABD’yi bölgesel politikalarını sorgulamaya itmektedir. Sünni Arapların ABD-Şii işbirliğinden rahatsızlık duymaları, Amerikan karşıtlığı için yeni bir neden oluşturmaktadır. Bu koşullar tekfirci/selefi radikal grupları beslemektedir.

İran, Iraklı Kürtlerin ABD-İran gerginliğinde nerede yer alacaklarını dikkatle izlemektedir. Kürtlerin ABD ve İsrail ile olan ilişkilerinden, bu ülkelerin Kuzey Irak’a yerleşmelerinden ve Kuzey Irak’ı İran karşıtı faaliyetleri için üs haline getirmelerinden endişe duymaktadır. Kürtler bu konuda güven vermeye çalışsalar da İran’ı tatmin edememektedir. Nitekim İran, İranlı muhalif Kürt grupların Kuzey Irak’taki bürolarının kapatılmasını ve çalışmalarının durdurulmasını istemektedir. Buna karşılık Kürtler, İran’a karşı manevra alanlarını daraltmamak için Tahran’ın taleplerine “tatmin edici” bir karşılık vermemektedir.

İran, yeni Kuzey Irak politikasında Türk dış politikasını etkileme hesapları yapmaktadır. Tahran, ABD ile olan gerginliğinde Türkiye’nin tarafsız kalmasını istemektedir. Kuzey İran-Türkiye ilişkilerinde tarihsel olarak hep gerilimlerin kaynağı olmuştur. İran, Bağdat yönetimi nedeni Iraklı Kürtlerle ilgilenmesi Türkiye’yi rahatsız etmiştir. İran’ın bu siyasetinin “Kürt milliyetçili/ayrılıkçılığı kışkırtması olarak görmüştür. Türkiye-İran kuzey Irak konusunda bazı dönemlerde işbirliği yapsalar da hep birbirlerine güvenmemişlerdir. İran, Türkiye’nin Kuzey Irak’taki niyetlerine güvenmemekte ve Türkiye’nin gerçek niyetinin Musul ve Kerkük petrolünü ele geçirmek olduğunu iddia etmektedir

2003’te Saddam’ın devrilmesi, Bağdat’ta Kürtlerin gücünü artırmıştır. Kürtlerin başta ABD olmakla birlikte batıyla kurduğu iyi ilişkiler Iraklı Kürt siyasi hareketini göreli olarak rahatlamasına ve savunma pozisyonundan çıkarak devletleşme istekleri açığa çıkmaya başlamıştır. Iraklı Kürtler 2003’ten sonra Kerkük’ün statüsü ve enerji gibi tartışmaların gösterdiği gibi bağımsızlığı hedefleyebilecekleri yeni bir durum doğurmuştur. Bu durum ayrıca Iraklı Kürtlerin iç siyasetini, Irak’ın diğer etnik, din ve mezhepsel grupları ve bölge devletleriyle olan ilişkilerinin şekillenmesinde önemli diğer bir etken olmuştur.

Yeni durum İran açısından yeni sorunlar ve gerilimlere gebe olduğu için yeni politikalar gerektirecekti. İran yeni dönemde Kürtlerin Irak Şiilerle ortak hareket etmesi, kendi aleyhinde dönüşmesine engellemek, Kürtlerin ABD ile olan ilişkileri, Türkiye ile olan ilişkileri sınırlandıracak ve baskı uygulayacak, kendi Kürtlerinin siyasi ve silahlı hareketlerini engelleyecek, Kürtlerin ayrıkçılığını engelleyecek, enerji konularında söz sahibi olacak şekilde ortaya çıkmıştır. İran, Irak’ta Bağdat’tan olabildiğince bağımsız hareket eden bir Kürt bölgesi tehdit olarak görmektedir.

İran kendi stratejik çıkarları yönünde en büyük engelin Mesut Barzani olarak görüyor, onu sınırlamak, dizginlemek ve kendi stratejik çıkarları doğrultusunda dönüştürmek istese de başarılı olamamıştır. Gün geçtikçe İran’ın Barzani ile olan sorunları artarak devam etmiştir. Barzani’nin Bağdat’la olan ilişkisi, petrol ve enerji kullanım sorunu, Kürdistan’ın bağımsızlığı, Kerkük’ün statüsü, Barzani bölgesinde bulunan İranlı Kürt muhalefet ve Barzani’nin Türkiye ile kurduğu siyasi ve ekonomik ilişkiler İran-Barzani arasında en önemli sorunlardır.

Celal Talabani liderliğindeki Kürdistan Yurtsever Birliği(KYP) kendisini solcu olarak tanımlayarak milliyetçilikten uzak durma ve bu nedenle Kürtlerin bağımsızlığına karşı ve Irak merkezi yönetimi Bağdat ile iyi ilişki kurma niyetindedir. KYP İran’ın en yakın muteffiki iken Türkiye’ye karşıdır ve Türkiye’nin askeri ve siyasi varlığında rahatsızlık duymaktadır. Iraklı Kürtleri tarihte olduğu gibi İran olduğunu düşünmektedir. Barzani ise milliyetçi söylemi ile bağımsızlık taraftarıdır. Bağdat ile ilişkilerin gevşek yürütülmesinin taraftarıdır. Türkiye ile ilişkileri iyi iken İran’a mesafelidir. İran’a güvenmemekte ve Tahran2ın kuze Irak’ı kedi stratejik çıkarları doğrultusunda zarar verebileceği düşünülmektedir. Nitekim İran lı şirkete istihbarat faaliyetleri nedeni ile çalışma imkanlarını daraltmaktadır

. İran Barzani’nin gücünü sınırlandırmak için PKK’nın IKYB ile KDP’ ye karşı etkin olmasını arzulamaktadır. Suriye’de PYD/PKK ile işbirliği yapan İran, Irak Kürt Bölgesi’nde artan KDP etkisini karşı PKK-KYB ittifakını desteklemektedir. İran bu ittifakı destekleyerek KDP’yi güçsüzleştirmek niyetindedir. Irak’ın toprak bütünlüğünü desteklediğini sürekli vurgulayan İran, Irak Kürt bölgesinin kendi içinde farklı aktörler tarafından kontrol edilen “kantonlar” şeklinde yönetilmesini desteklemektedir. Bu da zaten PKK’nın amaçlarıyla örtüşmektedir. PKK 2013 yılında gerçekleştirdiği Kongre’de açıkladığı Siyasi Tutum Belgesi’nde öncelikli hedeflerden biri olarak “Irak’ta etkili bir aktör olmayı” belirlemişti

Kürtler açık şekilde İran’ı karşılarına almak istememekte ve İran-ABD gerginliğinde tarafsız kalacaklarını belirtmektedir. Kuzey Irak’ın İran ile ABD arasında bir hesaplaşma alanı olmasından endişe duymaktadırlar. Erbil’deki İranlı diplomatların ABD tarafından yakalanmasından sonra ise bu gerginliğin dışında kalmaları mümkün görünmemektedir. Bu nedenle, İran-ABD ilişkilerinin düzelmesini istemektedirler. Son dönemde İran-ABD diyalogunun başlatılmasında “Bağdat kanalı” adı verilen girişimde Şiilerin yanı sıra Kürtler de bulunmaktadır. Iraklı Kürtlerin bekâlarını sürdürebilmeleri için Türkiye ve İran gibi iki büyük komşunun en azından birinin desteğine ihtiyaçları vardır. Bir komşusu ABD ile iyi ilişkisi olmasına karşılık onlardan rahatsızlık duymakta, diğer komşusu ise ABD ile kötü bir ilişkiye sahip olmasına rağmen açıkça karşıt bir tavır takınmamaktadır. Irak Kürtleri, komşuları arasında en fazla İran’dan destek almalarına rağmen yine en çok ondan korkmaktadır. Zira bölge devletlerin içinde Kürtlere en çok zarar verebilme olanağına sahip ülke İran’dır. İran’ın devlet yapısı ve saldırgan dış politika geleneği nedeni ile istikrasızlık yaratabilecek potansiyel ve araçlarının olduğunun farkındadırlar. Diğer taraftan İran ile ters düşmeleri durumunda Iraklı Şiileri kaybetmeleri yüksek bir ihtimaldir. Ayrıca bu durum, Kuzey Irak konusunda İran-Türkiye ilişkileri zora sokabilir.

Nükleer mutabakat İran’ın Kürtlerle olan ilişkilerini Tahran lehinde değişime yol açabilir. İran-IKBY ekonomik ilişkiler gelişebilir. İran, kuzey Irak üzerindeki çabalarını artırabilir. Bu çerçevede Erbil-Süleymaniye gerginliği aratabilir. ABD-İran ilişkilerindeki gerginliği düşmesi Tahran’ın önünü açabilir. ABD, kuzey Irak üzerinde İran’ın etkisini artırmak isteyebilir. IŞİD’ın kuzey Irak’ı tehdit etmesi İran-IKYB arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi için yeni bir nedendir. Özellikle IŞİD’in kuzey Irak’a saldırdığında İran’ın sunduğu askeri destek bu ilişkinin hem zorunluluğunu hem de mümkün olabileceğinin göstergesidir. Ayrıca ABD bu ilişkinin IŞİD’e karşı destekleyebilir.

Sonuç ve Genel Değerlendirme

İran, kendisinden toprak talebinde bulunmayan bir Irak ile iyi ilişki kurma arzusunu 20. yüzyıl boyunca defalarca göstermiştir. Ancak Irak’ın yayılmacı ihtirası durmamış; Kuveyt, Suudi Arabistan ve İran ile olan ilişkilerine bu ihtiras damgasını vurmuştur. İran bu nedenle, zayıf bir Irak’ı tercih etmektedir.

İran'ın Irak politikası 1920'den günümüze kadar paradoksal bir çerçevede şekillenmiştir. Irak’ın toprak bütünlüğünü istese de her zaman etnik ve mezhepsel farklılığı merkezî yönetime karşı kışkırtmıştır. Irak'ı zayıflatmak için devrim öncesi sadece Kürtleri, devrimden sonra ise Şiileri ve Kürtleri desteklemiştir. Irak’taki Kürtlerin ve Şiilerin merkezkaç eğiliminin pekişmesinde İran'ın önemli rolü olmuştur. “Dost bir Irak”ın ortaya çıkmasının yolunun Sünni Arapların tarihî egemenliği kırmaktan geçtiğini görmüş ve Şiiler ile Kürtler bu çerçevede önem kazanmıştır. Başka bir ifadeyle, dost bir Irak’ın güvencesini, etnik ve mezhepsel farklılığın siyasal alana taşınmasında görmüştür. Bu durum İran'a hem nüfuz alanı açmakta, hem de Irak'ı dış oyunlara daha açık hale getirerek İran karşısında zayıf bir pozisyona itmektedir. İran’ın, ABD’nin Irak’ı işgali sonrasında bu tarihî hedefine ulaştığını söylemek mümkündür.

Türkiye’de gündemin en ön sıralarındaki konulardan biri olan Kuzey Irak’taki gelişmeler, İran basınına hemen hemen hiç yansımamaktadır. Resmî yetkiler “Irak’ın toprak bütünlüğüne saygılı” olduklarını tekrar etmek dışında hiç bir açıklama yapmamaktadır. Üstelik İran, Kuzey Irak’taki “Kürdistan Bölgesel Yönetimi”ni resmî olarak tanımakta ve bu bölgenin yöneticileri İran resmî yetkilileri tarafından kabul edilmektedir. “Kürdistan Bölgesel Yönetimini” ifadesi hem resmî yetkililer hem de basında yaygın olarak kullanılmaktadır.İran ve Iraklı Kürtler arasında son dönemde çeşitli alanlarda işbirliği komiteleri kurulmuştur. Erbil’de İranlı diplomatların kaçırılmasıolayının ardından ilişkilerin geliştirilmesi gündeme gelmiştir.

İran, Iraklı Kürtleri Bağdat'la hesaplaşma aracı olarak görmüş ve defalarca faydalanmıştır. Ancak Saddam'ın devrilmesi ve Şiilerin etkinlik kazanmasıyla birlikte Kürtlerin bu çerçevede İran için önemi kalmamıştır. Ancak Iraklı Kürtlerin merkezkaç eğilimi yine İran’ın işine yaramaktadır. Kürtlerin siyasi duruşu Irak’ın geleneksel Arap ve Sünni Arap kimliğinin egemenliğini kırmaktadır. Söz konusu durum Irak’ın Arap dünyası ile olan ilişkisini karmaşık hale getirmektedir. Ayrıca Şiilerin kazandığı etkinlik, Irak’ı İran’a yaklaştırırken, Sünni Araplardan uzaklaştırmaktadır.

Kuzey Irak’taki merkezkaç eğilimTürkiye üzerinde ise baskı oluşturmaktadır. Türkiye-ABD ilişkileri olumsuz etkilenmekte, Türk toplumunda Amerikan ve İsrail karşıtlığı zemin kazanmakta ve Ankara’nın bölgesel manevra alanı daralmaktadır. “Irak’ın parçalanma korkusu” Türk dış politikasının enerjisini azaltmakta ve farklı stratejik çıkarlarını gerçekleştirme konusunda Türkiye’nin inisiyatif almasını zorlaştırmaktadır. Bu şartlar, İran-Türkiye ilişkilerinde İran’ın lehinde önemli bir ortam oluşturmaktadır.

İran’ın politikalarına baktığımızda Irak’ın toprak bütünlüğünün “olmazsa olmazlar” arasında yer almadığı görülmektedir. Irak üzerinde bölgesel ve küresel güç mücadelesi dikkatle değerlendirildiğinde parçalanmış bir Irak senaryosundan en az zararla çıkacak devlet İran’dır. Irak parçalanırsa Sünniler, Kürtler ve Şiiler olarak üç bölge oluşur. Kürt bölgelerinde laik bir devlet kurulsa da, Şii ve Sünni bölgelerinde mezhep temelli devlet kurulması büyük bir ihtimaldir. Sünnilerin bugün yürüttüğü direniş gelecekte varolabilecek devletlerinin ne denli şiddetli bir Amerika ve İsrail karşıtı olacağını göstermektedir. Üstelik Şii bölgeleri de İran’ın nüfuz ve etkinlik alanı haline gelebilir. Bu çerçeve bir taraftan da İsrail-Türkiye ilişkilerinin Irak bağlamında yeniden şekillenmesine de neden olabilir. Böyle bir denklemde de Kürtler, Sünni Arap devletleri ve Türkiye karşısında direnebilmek için İran’a ve Şiilere yaklaşabilir. İşte bu u açıdan bakıldığında, İran’ın dillendirmediği bir B planı olabilir.

 


[1] Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz. Esger Ceferi Veldani, Berresi-e Tarihi Ehtelafat-e Merzi-e İran ve Erag, Tahran, Defte-e Mutaleat-e siyasi ve Beynelmoleli, 1376.

[2] Cehangir Keremi, “Siyaset-e İran Der Gebal-e Kordestan”, Siyaset-e Defayi, Tahran, Sayı 26-27, s. 80.

[3] Iraklı Kürtler ile merkez yönetim arasındaki çatışma hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Kendal, Kordha, Tahran, Ruzbehan Yayınevi, 1372, ss.173-247.

[4] Kendal, s.192.

[5][5] Abdulreza Huşeng Mehdevi, Siayeset-e Hariciye İran Der Dovrey-ePehlevi, Tahran, Peykan Yayınevi, 1377, s.259.

[6] Nitekim Mesut Barzani El-Arabiye televizyon kanalıyla yaptığı söyleşide “ bu anlaşmanın çok acı olduğunu ve geçerliliğini yitirdiğini” söylemiştir. http://fardanews.com/shownews.php?id=10478.

[7] Haşım Ahmetzade, “Ez Hozey-e Egelliyetha”, http://www.washingtonprism.org/

[8] Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz. Emre Bayır, ‘Fars Milliyetçiliği ve Güney Azerbaycan Milli Direniş Hareketi’, Avrasya Dosyası, Cilt 5 Sayı 3, Sonbahar 1999.

[9] “Negahi Be Negş-e Molla Mustefa Barzani Der Tehevulat-e Kordestan-e Erag” www.ir-psri.com.

[10] Anfal operasoyunu 1988 yılında başlatıldı. ıÜü Al Anfal, “Allah ve Saddam adına kafirlerin yok edilmesi, malının mülkünün talan edilmesi” anlamını gelmektedir. Operasyonda 180 bin Kürt ve Türkmen hayatını kaybetti. Yerleşim merkezleri haritadan silindi. Ayrıca kimyasal silahların kullanıldığı iddia edilmektedir.

[11] Rıza Türk, “Azerbaycan ve Meseley-e Kord”, Çenllibel, Cilt 1 Sayı 3, Negede , 1383, s.45.

[12] Cehangir Keremi, s.81.

Ek Bilgi

  • Araştırma Alanları İran
  • Araştırma Alanları Sayılar - Gizli F65
  • Kadromuz Levent Tok
  • Ekibimiz Sayılar - Gizli E53
Çarşamba, 09 Eylül 2015 17:07

Tüm Boyutlarıyla Türkiye - İran ilişkileri

İran-Türkiye ilişkileri özellikle Suriye’de iki ülkenin birbirine zıt bir politika izlemesinden beri çok iyi gitmiyor. En son Ağustos ayında İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif’in Türkiye ziyareti son anda iptal oldu. Diğer yandan çözüm sürecinin ve çatışmasızlığın sona ermesi, PKK saldırılarının artmasıyla birlikte bölgesel etkiler ve Tahran-Kandil ilişkisi de sıkça konuşulur oldu. Türkiye ve İran ilişkilerini, İran’ı en iyi bilen isimlerden, aslen İran’daki Azerbaycan Türklerinden olan ancak uzun yıllardır Türkiye’de yaşayan Omran Stratejik Araştırmalar Merkezi Ortadoğu uzmanı Arif Keskin ile konuştuk. 

Türkiye ve İran ilişkilerinin bugünü nasıl özetlenebilir?

İran-Türkiye ilişkileri Adalet ve Kalkınma Partisi’nin iktidara geldiği 2002’den bugüne belki de en kötü dönemini yaşıyor. İran basını, analistleri ve yetkilileri açıkça Türkiye’yi, AKP’yi ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı eleştiriyor. Özellikle İran basınının dili çok serttir. Türkiye’yi IŞİD’in kurucusu, hamisi ve en büyük destekçisi gibi sunuyorlar. Türkiye’nin PKK’ya karşı mücadelesini bile PKK’yı zayıflatarak IŞİD’e alan açma ve güçlendirme olarak gösteriyorlar. Türkiye’nin IŞİD’le mücadelesini ise göz boyama olarak görüyorlar. İşin ilginç tarafı, İran’ın P5+1 ülkeleriyle yaptığı mutabakatın ardından Türkiye’ye yönelik dili ve duruşu daha sertleşti ve saldırganlaştı. Bu aslında komşularla iyi ilişkiler arayışında olduğunu iddia eden Hasan Ruhani’nin dış politika söylemleriyle de açıkça çelişiyor.

Türkiye’ye karşı bu sertleşmenin sebebi nedir?

Türkiye ve İran Ortadoğu’da çatışmalı bir jeopolitik mücadele içinde. Bu mücadele alanı Irak, Suriye, Yemen dahil bütün Ortadoğu’yu kapsıyor. İran, Türkiye’nin diplomatik ve siyasi girişimlerini kendi aleyhine görüyor ve Türkiye’nin nüfuz ve imkân alanını sınırlandırmak, daraltmak istiyor. Siz bu mücadeleyi Erbil’de de görebilirsiniz Bağdat’ta da, Şam’da da, Aden’de de. Bu açıdan bakıldığında Ortadoğu’da jeopolitik, ideolojik ve siyasi rekabete tutuşan İran-Türkiye ilişkilerinin mantığı ve özellikleri artık değişmiştir. Bugün iki ülke ilişkilerini Kasr-ı Şirin Anlaşması (1639) metaforuna sıkıştırarak analiz edemeyiz.

“İran’ın P5+1 ülkeleriyle yaptığı nükleer mutabakatının ardından Türkiye’ye yönelik dili ve duruşu daha sertleşti, saldırganlaştı.”


İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif’in Ağustos’ta Türkiye’ye yapacağı ziyaret son anda iptal edildi. Bu ziyaret neden gerçekleşmedi?

Bunun birçok sebebi var. İlk olarak Zarif’in tam da Türkiye’ye gelmeyi planladığı günlerde Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan makalesinde, üstü örtülü bir şekilde bölge sorunlarının asıl sorumlularından birinin Türkiye’deki yöneticiler olduğunu iddia etmesinin Ankara’da yol açtığı rahatsızlık söylenebilir. Yazıların içeriği, Ankara’da ‘diplomatik nezakete aykırı’ olarak yorumlanmış olabilir. Zarif, bir taşla iki kuş vurmak istemişti, yani bu ziyarette hem iktidarın hem de muhalefetin yıldızı olmayı planlamıştı. Ancak Zarif’in Cumhuriyet’teki yazısının zamanlaması İran’da da bazı çevrelerce “İki ülke hassasiyetlerini dikkate almayan ham ve acemice bir girişim” olarak eleştirildi. İkincisi, İran’ın P5+1 ile imzaladığı mutabakat nedeniyle Ruhani ve Zarif’in yıldızı parlamaya başlamış ve İran diplomasisine özgüven gelmişti. İran nükleer mutabakatta elde ettiği zaferden Ortadoğu’da faydalanmak istiyordu. Zarif’in Türkiye'ye geliş amacı da buydu. Ankara, Zarif’in ziyaretini iptal ederek Tahran’ın elinden bu fırsatı aldı. Nitekim Zarif’in ‘Türkiyesiz Ortadoğu’ turu hüsranla sonuçlandı. Üçüncüsü, ziyarete denk gelen günlerde Türkiye’de İran’ın PKK’yı desteklediğine yönelik çok ciddi iddialar dolaşıyordu ve İran’ın bu iddialara karşı ikna edici bir yanıtı da yoktu. Ankara Zarif’in ziyaretini iptal ederek İran’a mesaj vermiş de olabilir.

“Arap Baharı dönüm noktası oldu”

Türkiye-İran ilişkileri Arap Baharı’ndan nasıl etkilendi?

İlişkilerde Arap Baharı’nın bir dönüm noktası olduğu söylenebilir. Arap Baharı, İran ve Türkiye’yi Ortadoğu’da karşı karşıya getirerek yeni bir sayfanın açılmasını sağladı. Bu, tarafların öngördüğü veya beklediği bir durum da değildi. İran 1979’daki devrimin ardından ‘devrim ihracı’ siyasetiyle Ortadoğu’da etkin bir mevzi kazanmıştı. İsrail-Filistin sorununda etkin olan İran, bölgedeki İslamcılığı - Şii ve Sünni fark etmeksizin - desteklemişti. Buna karşın Türkiye, AKP ile Ortadoğu’ya yeni girmişti, acemiydi, siyasi süreçleri etkileyecek enstrümanlara yeterince sahip değildi. İran, Ankara’nın bu girişimini özellikle Türkiye’nin İsrail ile sorunları ve Filistinlilere desteği çerçevesinde ihtiyatlı da olsa destekliyordu.

Arap Baharı neden bir kırılma noktası oldu?

Arap Baharı her şeyi altüst etti. İran, Arap Baharı’nı “1979 İran İslam Devrimi’nden ilham alan İslami Uyanış” olarak adlandırarak ve Ortadoğu’da beklediği günlerin geldiğini düşünerek umutlandı. Arap Baharı’nda İran’ın değil, Türkiye’nin model olarak alınması İran’ı hayal kırıklığına uğrattı. Tunus’tan Mısır’a kadar geniş bir yelpazede güç kazanan İhvan’ın İran’ı değil, Türkiye’yi model olarak görmesi iki ülke ilişkilerini yeni bir evreye taşıdı. Ardından Suriye’de halk ayaklanmasının başlaması, iki ülkeyi karşı karşıya getirdi. Suriye’deki ayaklanma Tahran’ı hem şoke etti hem de çelişkide bıraktı. Arap Baharı Suriye’ye sıçrayınca, İran buna karşı çıkarak aslında ‘İslami Uyanış’tan ‘karşı devrim’ safına geçiş yaptı. Bu durum İran dış politikası açısından bir dönüm noktasıydı. Özellikle Suriye krizi nedeniyle Sünni İslamcılar İran’dan uzaklaştı. İran bunu beklemiyordu. Çünkü İran 1979’dan sonra İslamcılığın gelişmesini kendi lehine görüyordu. Ancak Arap Baharı böyle olmadığını gösterdi. İran’ın 1979’dan sonra desteklediği Ortadoğu’daki Sünni İslamcılarla ilişkileri sorunlu hale geldi. Arap Baharı, 2003 Irak’ın işgali ile baş gösteren Şii-Sünni çatışmasını zirveye taşıdı. Ortadoğu’daki siyaset mantığını değiştirdi. IŞİD gibi radikal örgütler güçlendi. Bölge devletleri arasındaki rekabet keskinleşti. İran ve Türkiye Ortadoğu’da çok boyutlu jeopolitik, ideolojik ve siyasi mücadele içine girdi.

İran Suriye sınırında yaşananlara, Türkiye sınırında kantonlar oluşturulmasına nasıl bakıyor?

İran, Esed ile iyi ilişkisi olan PYD’yi destekliyor. Salih Müslüm’ün defalarca İran’a gittiği ve Tahran’dan mutlu geri döndüğü biliniyor. İranlı yetkililer PYD’den memnuniyetlerini saklamıyor. PYD’nin varlığı, hem İran’ın Suriye siyasetiyle çelişmiyor hem de İran’ın stratejik hedefleriyle aynı doğrultuda.

“İran, Türkiye’nin diplomatik ve siyasi girişimlerini kendi aleyhine görüyor ve Türkiye’nin nüfuz alanını daraltmak istiyor. Siz bu mücadeleyi Erbil’de de görebilirsiniz Bağdat’ta da, Şam’da da, Aden’de de.”


PYD ve İran’ın hedefleri aynı mı?

PYD, Esed’e karşı bir mücadeleye girmedi, onunla iyi ilişki kurdu. PYD’nin bu girişimi Suriye Kürtlerinin önemli bir bölümünü Esed karşıtı bir süreçten uzak tutu. PYD, Esed karşıtı cephede yer almayarak Suriye muhalefetini ideolojik, siyasi ve askeri olarak böldü. Böylece Esed’ın daha stratejik olarak gördüğü alanlarda yoğunlaşmasına imkân sağladı. Ayrıca PYD ve kurduğu kantonlar, Türkiye’nin Suriye siyasetinin sorgulanmasına yol açarak Ankara’ya karşı kamuoyu baskısını artırıyor. Suriye’nin bölünme ihtimali Türkiye’deki güvenlik kaygılarını artırıyor. İran, AKP’nin Suriye siyasetinin kamuoyu tarafından sorgulanmasını istiyor zaten. İran’ı PYD ve kantonları desteklemeye iten diğer bir neden de IŞİD faktörü. İran, PYD’yi destekleyerek Türkiye-Suriye sınırının PYD kontrolüne geçmesini ve Türkiye’nin Suriye üzerinden Arap dünyasına kara sınırının kesilmesini istiyor. İran bu yolla Ankara’nın güvenli bölge gibi tezlerini gerçekçi olmaktan çıkararak Türkiye’nin Suriye muhalefetiyle de bağını koparmak istiyor. İran-PYD ilişkisinin şekillenmesinde Tahran-Kandil ilişkisinin de etkisi büyük.  

Tahran-Kandil ilişkisinde yeni dönem

Tahran ve Kandil arasında nasıl bir ilişki var? İran çözüm sürecine nasıl bakıyordu? Türkiye’de Kürt sorununun çözülmesini istiyor mu? Çatışmaların yeniden başlamasına İran’ın bakışı nasıl?

Murat Karayılan İran’ın PKK ile iletişimini, örgütle ilişkisinin en kötü olduğu dönemde bile koparmadığını söylemişti. İran-Kandil irtibatı hiçbir zaman kesilmemiş. İran-Kandil ilişkisinin niteliği, Tahran-Ankara ilişkisinin durumuna göre değişiklik gösteriyordu. İran, Türkiye’yle ilişkisinde Kandil’e ihtiyacı olabileceği ihtimalini hiçbir zaman reddetmedi. Nitekim Arap Baharı sonrasında bu ihtiyaç ortaya çıktı. Bu süreçte İran, Kandil ile yeni bir ilişki modeli geliştirmeye yöneldi. Arap Baharı özellikle de Suriye krizi sonrası Tahran-Kandil ilişkisi yeni bir döneme girdi. Yeni dönemde İran-PKK yakınlaşmasını PKK’nın Ortadoğu’da değişen konumu nedeniyle sadece İran-Türkiye ilişkisi çerçevesinde analiz etmek mümkün değil.

Neden? PKK’nın Ortadoğu’da değişen konumu nedir?

PKK 2003’ten itibaren bölgeselleşmeye başladı. İran’da PEJAK, Suriye’de PYD ve Irak’ta Demokratik Çözüm Partisi’ni kurarak bu stratejisini gerçekleştirmek istedi. PKK’nın 2003’teki bu girişimi o dönem istenilen sonucu vermedi, hatta PKK’yı güçlendirmek yerine zayıflattı. PKK’nın bölgeselleşme girişimi, Arap Baharı ve özellikle Suriye krizi sonrasında netice verdi. Bu da PKK’nın konumunu değiştirdi. PKK’nın artık sadece Türkiye’de değil, İran, Irak ve Suriye’de de bütün güçlerin hesaba katması gereken bir aktöre dönüştüğü açıktır.

Peki bu yeni durum İran-PKK ilişkilerini nasıl etkiledi?

PKK’nın Ortadoğu’daki konumunun değişmesi İran-PKK ilişkilerini de yeni bir aşamaya taşıdı. Yeni dönemde İran’ın PKK’yı destekleme nedenleri de arttı. İran-PKK ilişkisine PYD yeni, güçlü, neredeyse belirleyici bir unsur olarak dâhil oldu. PKK yeni dönemde İran’ın Suriye siyasetinin ayrılmaz bir parçası haline geldi. İran’ı PKK’yı desteklemeye ve onunla iyi ilişki kurmaya iten diğer bir neden de, Irak Kürt Bölgesel Yönetimi’ndeki (IKBY) güç mücadelesi. İran Barzani’ye karşı PKK-KYB (Kürdistan Yurtseverler Birliği) ile ilişkisini geliştirdi. Artık İran-Türkiye ilişkileri değişse bile, İran-PKK dostluğu devam edebilir. İran, PKK’yı destekleyerek Türkiye’nin Ortadoğu siyasetini değiştirmek ve özellikle Suriye konusunda ya Tahran’ın görüşünü kabullenmesini ya da iddiasından vazgeçmesini istiyor. İran Türkiye’nin PKK ile mücadelesini desteklemiyor. İran basını Türkiye aleyhinde yazılar ve haberlerle dolu. İran basını Türkiye’yi ”Kürtlerin düşmanı” ve “IŞİD’in en büyük hamisi” gibi sunuyor. İran’ın devlete yakın bazı sivil toplum kuruluşları Birleşmiş Milletler’i Türkiye’yi Kürtlere katliam yaptığı iddiasıyla cezalandırmaya çağırıyor. Ankara, PKK ile mücadeleye başladığı sırada Hasan Ruhani İran’ın Kürdistan bölgesinde “Yaşasın Kürdistan” diyerek Ankara’nın meşruiyetini sorguluyor. İran İçişleri Bakanı Kandil’de fotoğraf çektiriyor. İran Genelkurmay Başkanı Ankara’nın girişimlerini “yanlış ve sonuçsuz” diyerek eleştiriyor.

“İran, Türkiye’yle ilişkisinde Kandil’e ihtiyacı olabileceği ihtimalini hiçbir zaman reddetmedi. Arap Baharı özellikle de Suriye krizi sonrası Tahran-Kandil ilişkisi yeni bir döneme girdi.”


İran neden Esed’den vazgeçemiyor?

Peki İran Suriye’de ne istiyor? İran ve Türkiye’nin anlaşabileceği bir Suriye senaryosu olabilir mi?

İran, Suriye’de kategorik olarak Beşar Esed’i destekliyor. Esed’siz bir çözüm olmayacağını vurguluyor. İran’ın neden Esed’den vazgeçmediği veya vazgeçemediği önemli bir sorudur. Öncelikle şunu belirtmek lazım: İran’ın Suriye mücadelesi İsrail karşıtlığı üzerinden analiz edilmez. Çünkü İran’ın “Esed olmazsa İsrail karşıtı direniş hattı çöker” iddiasının anlamsızlaştığı bir Suriye var karşımızda. Putin’in İsraillilere söylediği “Suriye ordusu size bir tehdit değil” sözü aslında yanlış değil. Esed ülkenin küçük bir bölümüne hâkim ve geleceğinin ne olacağı belirsiz. İsrail de Esed’in gitmesi taraftarı değil. Rusya, Suriye’deki operasyonları İsrail ile koordineli yapıyor. Başka bir ifade ile İran açısından Suriye sorunu ideolojik bir mesele değil, tam anlamıyla Ortadoğu güç mücadelesinde jeopolitik bir mesele. Esed’in düşmesi hem sembolik açıdan hem de pratikte İran’ın bu jeopolitik mücadelesini kaybetmesi demektir. İran aslında Suriye’de hiçbir ahlaki, dini, ideolojik bir kaygı gütmüyor. Ayrıca İran, Suriye’deki kavgayı sadece Suriye ile de sınırlı görmüyor. Tahran, Suriye’de kaybının domino taşı etkisi yaratmasından endişe duyuyor. Ayrıca İran’ın Suriye’de Esed’den başka hiçbir seçeneği yok. Bu açılardan bakıldığında Ankara ile anlaşması düşük bir ihtimal olarak görünüyor. İran içerisinde Esed konusunda farklı görüşler olabilir ancak İran’ın Ortadoğu siyasetini belirleyen Hameney ve Devrim Muhafızları, Esed’in dışında hiçbir seçeneğe sıcak bakmıyor.

İran’ın nükleer anlaşması ve Batı denklemine yeniden dahil olması, Türkiye ile ilişkilerini nasıl etkileyecek?

Arap Baharı sonrası İran-Türkiye ilişkilerinin mantığı değişti. İran nükleer mutabakatına da bu açıdan bakmak gerekir. Ankara, mutabakatı olumlu olarak nitelese de coşkuyla karşılamadı. Anlaşmanın, Türkiye’nin siyasetiyle uygun olduğu halde Ankara’da heyecan yaratmaması, Tahran-Ankara ilişkilerinin mantığının değişiminin de işaretidir. Bu mutabakatın Türkiye için olumlu sonuçları olsa da, anlaşma Ortadoğu’da İran ile mücadele eden bir Türkiye’nin lehine değil. Mutabakat, İran’ın Ortadoğu siyasetinde bir değişime yol açmadı ama elini daha güçlendirdi. Nitekim düne kadar “Ortadoğu’daki sorunların kaynağı, İran’dır” diyen Batılılar bugün “İran’sız bir çözüm olamaz” diyorlar. Mutabakat sonrası uluslararası dengenin Esed’in lehine değiştiğini de gözden kaçırmamak gerekir.

“İran artık sistem karşıtı bir unsur değil”

İran’ın nükleer mutabakatı Ortadoğu’da bir dönüm noktası mı?

Mutabakat aslında bir dönemin sonu ve yeni bir dönemin başlangıcıydı. Arap Baharı sonrasında şekillenen Ortadoğu’ya baktığımızda İran’ın Ortadoğu siyasetini Amerika ya da İsrail karşıtlığı üzerinden analiz edemeyiz. İran ile ABD’nin bölgede görüldüğünden daha fazla ortak çıkarı var ve birçok alanda işbirliği içindeler. Afganistan, Irak ve Suriye’de İran ve ABD doğrudan veya dolaylı işbirliği içinde. İran’ın Ortadoğu siyaseti Amerikan karşıtlığı ideolojik sınırını aştı. Batılılar da bunun farkında. Arap Baharı, Suriye krizi, IŞİD sorunu, Şii-Sünni çatışması ve başka faktörler Ortadoğu siyasetinin mantığını değiştirdi. İran bu değişimi iyi okudu ve kendisini buna adapte etmeye çalışıyor. Yeni şekillenen Ortadoğu’da İran artık sistem karşıtı bir unsur değil. İran sisteme dahil edilirken, AKP yönetimindeki Türkiye sistem dışına itiliyor. İran’a yönelik övgü artarken, Türkiye’ye yönelik eleştirel dil sertleşiyor. Mutabakat sonrası Türkiye’nin jeopolitik önemi azalıyor. İran çözümün yanında gösterilirken, Türkiye sorunların kaynaklarından biri olarak sunuluyor. Batı, İran’a alan açarak Suudi Arabistan ve Türkiye’yi dengelemek istiyor.

Rusya’nın Suriye’deki son girişimleri bir değişime işaret ediyor. İran’ın kabul edebileceği Suriye senaryosu nedir?

Rusya’nın Suriye’deki son girişimlerinin İran ile koordineli olduğu açık. Devrim Muhafızları’na bağlı Kudüs Ordusu Komutanı Kasım Süleymani de bu süreçten önce iki kez Moskova’yı ziyaret etti. Rusya’nın bu girişimi genel olarak İran’ın lehine. Bu hamleler, Rusya’nın sahip olduğu uluslararası güç, irade ve nüfuz sayesinde Esed’in pazarlık gücünü artırabilir. Diğer yandan Türkiye’nin güvenli bölge, IŞİD’den arınmış bölge gibi girişimlerini de zorlaştırabilir. ABD ve koalisyon güçlerinin operasyon kabiliyeti zayıflayabilir. İran’ın Suriye’deki yükü azalabilir, enerjisini başka alanlara taşıma fırsatı elde edebilir. Rusya’nın etkinliği artarken İran’a da yeni fırsat ve imkânlar doğabilir. Rusya’nın girişimi Çin’i de Esed’i daha ciddi desteklemeye motive edebilir. Esed yanlısı askeri güçlere moral/motivasyon sağlayabilir. Esed’in kalıcılığı yönündeki algı güçlenebilir. Gürcistan ve Ukrayna krizinde olduğu gibi ABD ve Batılılar, Rusya’nın oldubittiye getirdiği Suriye müdahalesini de kabullenebilir. Bu da Esed’in kalıcılığını artırabilir. Son tahlilde Esed’ın çözüm masasının dışında tutulması imkânsız hale gelebilir.

Peki Rusya’nın yeni Suriye hamlesi İran için hiç risk barındırmıyor mu?

Elbette bazı riskler de içeriyor. Öncelikle Rusya’nın Suriye çıkarması geçici bir hedef değil. Rusya, Suriye’ye yerleşmek istiyor. Bu durum Rusya’nın Esed’i destekleme nedeninin İran’dan farklı olduğunu düşündüğümüzde, gelecekte sorun teşkil edebilir. Rusya ayrıca Esed’le olan ilişkisini İsrail karşıtı bir zeminde görmüyor. İran’ın Esed üzerinden İsrail karşıtlığı hesapları yapmasıyla Rusya’nın Esed üzerindeki etkisinin artması çelişiyor. Rusya, Suriye üzerinde pazarlık gücünü artırarak İran’ın önemini azalttı. Rusya bu hamlesiyle, İran’ın özellikle nükleer mutabakat sonrasında Suriye üzerinden yapabileceği tüm stratejik manevraları çöpe atmış oldu.  

“İran Esed’e mecbur kaldı”

İran nükleer anlaşmayla yeniden olumlu bir imaj yarattı. Suriye’de yaşanan trajedi mülteciler aracılığıyla da sürekli gündemde. İran, Suriye’de çözüme yönelik bir rol üstlenebilir mi?

İran lideri Hamaney, nükleer mutabakattan sonra İran’ın Suriye siyasetinin değişmeyeceğini söyleyerek Tahran’ın yeni dönemde Suriye yol haritasını çizdi. İran mutabakat sonrası da Esed’le yürüyecek. İran’ın tüm çözüm önerilerinde Esed merkezi rol oynuyor. Aslında Suriye krizinin çözümünde en önemli engellerden biri de İran’ın bu tutumu. İran, Suriye’deki savaşa taraf olarak seçeneklerini tüketti ve Esed’e mecbur kaldı. Esed iktidardan giderse, İran’ın Suriye’deki konumu ciddi şekilde sarsılacak. İran açısından Suriye, Irak gibi değil. Irak’ta Şiiler çoğunlukta ve üstelik İran’ın Iraklı Kürtlerle de ilişkileri iyi. Suriye’de İran’ın müttefikleri azınlıkta ve muhtemel bir iktidar değişiminde bugünkü konumlarını kaybedecekleri belli. Bu da İran’ın Suriye’nin geleceğindeki yerinin garantili olmadığını gösteriyor. Suriye’deki çözümsüzlüğün nedeni de buradan kaynaklanıyor. Suriye’deki reelpolitik hiçbir ülkeye tatminkâr bir gelecek vaat etmiyor. İran’ın çözüm önerileri ve girişimleri başkalarının çıkarlarını öteleyen, kendi ulusal, jeopolitik çıkarlarını merkeze alarak oluşturulmuş, sonuçsuz bir girişimin ötesine geçmiyor. İran’a göre Suriye’nin temel sorunu IŞİD gibi örgütlerden kaynaklanan terörizm ve terörizmle mücadele için de Esed güçlenmeli. Bu şartlarda İran’ın Suriye krizinde bugünkü maksimalist pozisyonuyla olumlu rol üstlenmesi zor gözüküyor.

Türkiye ve İran arasındaki sorunlara rağmen, Ruhani’nin geçen seneki Türkiye ziyaretinde ticaret hacmini 30 milyar dolara çıkarma ve Ankara-Tahran ilişkilerini de Paris-Berlin düzeyine getirme hedefleri kondu. Bu hedefler gerçekçi mi? İran’a yönelik ambargoların kalkmasıyla Türkiye-İran ticaret ilişkilerinin de geleceği daha parlak olabilir mi?

İlişkilerin bugünkü durumu büyük hayaller kurmayı engelliyor. İran’a yönelik ambargoların kalkması, iki ülke ekonomik ilişkilerini olumlu etkilese de Tahran-Ankara ilişkilerini Paris-Berlin düzeyine çıkartmak şimdilik bir hayal gibi duruyor. Ekonomik ilişkilerindeki sorunlar sadece ambargoya indirgenerek analiz edilemez. İki ülkenin ekonomik açıdan birbirine ihtiyacı var. İran 78 milyonluk genç ve dinamik nüfusu, gelişme arzusu, enerji zengini olması ve sınır komşuluğu nedeniyle Türkiye için çekici bir pazar. İran ile ticaret hacmi, potansiyelinin altında seyrediyor. Ekonomik ilişkilerin arzu edilen bir noktaya taşınmasının önünde zorluklar var. Ticarî dengeler, doğal gaz ve petrol alımı nedeniyle Türkiye’nin aleyhine açık veriyor. 1996’dan beri bu durum böyle. Türkiye bunu değiştirmek için çabalasa da sonuç alamadı. İran’ın Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olmaması, korumacı ekonomi siyaseti, ithal ikameci zihniyeti, ekonomik mevzuatı çerçevesinde dış yatırım zorlukları, ekonomik çalışma kültürü, siyasi hesaplaşmalar ve güvenlik algılamaları süreci sıkıntılı hale getiriyor. Türkiye, İran ile ulaşım sorununu çözme konusunda bile istenilen sonucu alamıyor. Türkiye, Afganistan ve Orta Asya’ya kara ulaşımının büyük bölümünü İran üzerinden yapıyor. Yıllık 90 bin araç, İran sınırından Orta Asya’ya doğru yol alıyor. Bu konuda da İran-Türkiye arasında gümrük tarifesi ve akaryakıt fiyat uygulaması gibi çeşitli sorunlar var.

http://www.aljazeera.com.tr/al-jazeera-ozel/turkiye-iran-iliskileri-13-yilin-en-kotu-donemi

Ek Bilgi

  • Araştırma Alanları Türkiye, İran
  • Araştırma Alanları Sayılar - Gizli F65,F10
  • Kadromuz Levent Tok
  • Ekibimiz Sayılar - Gizli E53
Pazartesi, 15 Ekim 2012 16:56

İran Suriye Krizini Neden Kazanamaz?

“Suriye krizinin kazananı var mı?” sorusunu yanıtlamak kolay değil. Bu sorunun yanıtı analizcilerin durduğu ideolojik ve siyasi pozisyona göre değişebilir. Kazanma ve kaybetme meselesinde umumun kabul edeceği objektif ölçütler bulmak zaten zordur. Bu zorluk özellikle İran dahil bütün ülkelerin Suriye siyasetini yorumlamakta kendisini gösteriyor.

Bazı analizciler Beşar Esed’in hala iktidarda kalmasından ve son zamanlarda Rusya’nın Suriye’de daha etkin olma çabalarını, ABD’nin Esed’e söyleminin yumuşama iddiası ve bazı Avrupalı ülkelerin “Esed iktidarda kalabilir” açıklamalarından yola çıkarak “İran, Suriye’de kazandı” tezini işliyorlar. Taktiksel kazanımlara dayanarak “İran kazandı” tezini öne sürmekte ne kadar haklıyız? Suriye'de taktiksel kazanımlar aslında stratejik kayıpları gölgelemiyor mu? Bütüncül, kapsayıcı ve çok boyutlu stratejik hedeflere uzun zaman ölçeğinde bakıldığında; İran aslında Suriye krizinin en fazla kaybedenlerden biri olarak hesap edilebilir.

İran, iç istikrarı olan, güçlü ve kendisiyle de iyi ilişkisini koruyan bir Suriye istiyor. Ancak Arap Baharı, İran’ın en yakın müttefikini kısa sürede bitmesi imkânsız gözüken etnik, mezhepsel, dinsel ve siyasal bir iç savaşa sürüklemiştir. Esed’in “Salgın Hastalık” adını verdiği halk hareketlerinin Suriye’de ortaya çıkışı; İran’ın Suriye’deki kaybının başlangıcı sayılabilir. Suriye’deki iç savaş, bir taraftan Beşar Esed’in siyasi geleceğini tartışmalı hale getirmekte; diğer taraftan da Suriye’nin siyasal enerjisini iç savaşla tüketmektedir.

Suriye krizi İran’ın Arap Baharı yorumunun sınanma alanı olmuştur. İran, Arap Baharı’nın kendisinden ilham alarak gerçekleştiğini ve bu halk hareketlerine ‘İslami Uyanış” adını vererek sahiplenmişti. Ayrıca Tahran; bu süreçte bölgesel etkinliğini artıracağını ve siyasallaşan İslam-Arap kimliğinden faydalanarak, ABD/batı ve İsrail karşıtı yeni bir “direniş bloğu” oluşturacağını iddia ediyordu. Suriye’deki halk devrimi İran’ın bütün hesaplarını alt üst etti. İran’ın halk hareketlerinin gerçekleştiği Mısır, Libya, Yemen, Tunus gibi ülkelerle ilişkilerine bakıldığında; Suriye krizi nedeniyle İran’ın Arap Baharı üzerinden yaptığı bütün stratejik hesapların savrulduğu açıktır.

İran, Esed yönetimini “İsrail karşıtı direniş cephesinin ön karakolu” gerekçesiyle desteklediğini bildiriyor. İran’a göre Esed yönetimi düşerse, İsrail karşıtı direniş hattı sarsılır. Öncelikle doğruluğu ciddi şekilde tartışmalıdır. Suriye’deki halk devrimi sonrasındaki süreçler bu tezin doğru olmadığını gösteriyor. İsrail halk devrimi sonrası muhalefeti desteklemedi ve Suriye’de Esed’den yana tavır aldı. İsrail, Suriye’de Esed’i bütün muhaliflerinden kendisine daha yakın görmesi İran’ın iddiasıyla çelişmiyor mu? İran, Esed’ı İsrail karşıtlığı nedeniyle desteklediğini söylese de İsrail’in Esed’in iktidarda kalmasını istemesi Tahran’ın söylemini çürütüyor. Eğer İran’ın iddiasını kabul etsek bile, Tahran’ın siyaseti bu iddiasıyla da çelişiyor. Suriye krizi, İran eksenli İsrail karşıtı direniş hattını dağıtmıştır. Suriye’nin iç savaşta enerjisi yok edilmiştir. İran, Suriye'de toplumun önemli bir bölümünün tarafından düşman gibi görülmekte ve ülkedeki katliamların ortağı gibi gözükerek ahlaki olarak sorgulanmaktadır. “La İran-La Hizbullah" (ne İran-ne Hizbullah) sloganları gösteriyor ki, Esed sonrası Suriye'de İran’ın yeri çok tartışmalı olacaktır. Hizbullah, Suriye savaşına doğrudan müdahil olarak kendi kaderini Esed’e bağlayarak düşman sayısını artırmış ve en önemlisi Arap coğrafyasındaki saygınlığını kaybetmiştir. Hasan Nasrullah, Arap sokaklarında kahraman olarak algılanırken şimdi İran’la birlikte katil olarak gözüküyor. Ayrıca Hizbullah’ın Lübnan toplumundaki saygınlığı yara almış ve HAMAS’la olan ilişkileri zayıflamıştır. Bu süreçte İran’ın Filistin üzerindeki nüfuzunun azalması da gözlemlenmektedir. İran’ın FKÖ ile iyi diyaloglar içinde olmaması nedeniyle Filistin siyasetini HAMAS üzerinden gerçekleştiriyordu. Suriye krizi HAMAS’ı İran’dan uzaklaştırdı. İran-HAMAS ilişkisinin geleceği öyle belirsizdir ki, İran’ın HAMAS’ı bölme planları bile konuşuluyor.

İran toplumunun geniş bölümü rejimin Suriye savaşına müdahil olmasını istemeyeceğinin öngörmek zor değil. İran toplumu 2013 cumhurbaşkanı seçimlerinde Hasan Ruhani'ye oy vererek Suriye siyaseti dâhil olmakla birlikte rejim tarafından sürdürülen radikal dış politikayı tasvip etmediğini belli etmiştir. 2013 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde sürdürülen dış siyasetin simgesine dönüşen Seid Celili’ye verilen düşük oy; İranlıların nasıl bir dış politika istediklerinin açık göstergesi olarak yorumlanmıştır. İran toplumu bu tercihlerle rejimin Suriye siyasetinin ulusal çıkarlara aykırı olduğunu ve değişmesi gerektiğini söylemektedir. Bu istek yeni değil ve herkes tarafından bilinmektedir. Nitekim 2009 Yeşil Harekâtı’nda “ne Gazze ne Lübnan” sloganı protesto gösterilerine damgasını vurmuştu.

İran rejimi açıkça bir ekonomik kriz içindedir. Dolar sürekli yükseliyor ve bu yükselişe paralel olarak enflasyon kendini gösteriyor. İşsizlik artmakta ve bazı ekonomik alanlarda durgunluk yaşanmaktadır. Ruhani'nin birinci seçim vaadi ve önceliği ülke ekonomisini iyileştirme olmuştu. Ruhani; ülke ekonomisinin düzeltilmesinin en önemli şartlarından birinin, dış politikanın gözden geçirilmesi olduğunu belirtmişti. Muhtemel bir Suriye savaşına dâhil olmak İran'ın dış politikada, hem komşuları hem de batılılarla iyi ilişki kurma olanağını yok edebilir. Söz konusu durum İran ekonomik krizini daha derinleştirerek Ruhani'nin siyasi karizmasını sarsabilir. Üstelik İran ekonomisi kriz içindeyken sonu belli olmayan bir savaşı kaldırıp kaldırmayacağı hükümet açısından da temel meseledir.

Suriye krizi bölgemizdeki Şii-Sünni çatışmasını tetiklemiştir. Söz konusu çatışma Ortadoğu siyasetinin mahiyetini, şeklini değiştirmiş ve bölge dengelerini yeniden alt-üst etmiştir. İran, Şii-Sünni çatışmasının sorumlusu ve mimarlarından biri olarak algılanıyor. Söz konusu algı, İran İslam Devrimi’nin ahlaki ve dini meşruiyetini sorgulamaya açmıştır. Bu algı özellikle Sünni Arap kamuoyunda İran karşıtlığına elverişli zemin yaratmıştır.

İran; Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’yle birlikte komşularıyla güvenilir ilişki tesis etme niyetinde olsa da, bu doğrultuda, Suriye krizinin aşılması kolay olmayan engeller olduğu söylenebilir. Ruhani’nin ülke ekonomisini iyileştirme istikametinde komşularla sağlıklı ilişkiler kurmaya ihtiyacı var. Suriye krizi İran'ın bölgesel ilişkilerinin sağlıklı ve güvenilir bir yörüngeye geçmesine engel olmaktadır. Başka bir ifadeyle; İran'ın; Türkiye, Suudi Arabistan, Katar ve Ürdün gibi ülkelerle olan ilişkisi Suriye krizi ipoteğinin altına girdiği açıktır.

Rusya’nın Suriye’de daha etkin olması kısa vadede İran, Hizbullah ve Esed’ın hem Suriye’de hem dünyada konumunu güçlendireceği açık olsa da, orta ve uzun vadede İran-Rusya arasında Ortadoğu siyasetindeki farklılık ve Rusya’nın güvenilmezliğini hesaba kattığımızda uzun sürede İran’ın lehine olacağını nasıl garanti edilebilir? Ayrıca Rusya’nın doğrudan çatışmaya müdahil olması İran’ın “Suriye krizi Suriye halkı tarafından çözmelidir” tezini çöplüğe atılması anlamına geliyor.

Suriye krizi İran'ın bölgedeki İslami hareketlerle özellikle Müslüman Kardeşler’le olan ilişkisini sorunlu hale getirmiştir. İran rejimi bölgedeki Sünni İslami hareketler nezdinde anlamlı ölçüde model ve umut olmaktan çıkmıştır. Suriye krizi İran’ın 1979'dan günümüze kadar biriktirdiği siyasi desteği önemli oranda azaltmıştır. Çok yakın zamana kadar sürekli İran İslam Devrimi’ni destekleyen Türkiye'deki İslami hareket mensuplarının İran karşıtı çeşitli gösterileri ve sert açıklamaları bunun açık örneğidir. Suriye krizi İran'ın 1979’dan günümüze kadar özellikle Ortadoğu’da takip ettiği Devrimi İhraç çabalarını heba ettiği yorumlarına yol açmıştır.

Suriye krizi İran’ın iç siyaseti açısında da ciddi sonuçları olmuştur. Bu kriz kırılgan bir dengede seyreden İran ekonomisi açısında önemli yüktür. İran toplumunun Suriye siyasetini kabul etmediği herkesçe bilinmektedir. Suriye krizi reformcu-muhafazakâr çekişmesinde önemli bir unsur olarak dahil olmuş ve bazı reformcuların bu doğrultuda İran Lideri Hameney'i eleştirdikleri gözüküyor. Suriye krizi Kürt milliyetçiliğinin yükselişine ve önemli mevziler kazanmalarına sebebiyet vermiştir. Bu durum İran Kürtlerinin siyasi morallerini yükseltmiş ve Tahran rejimi üzerindeki baskılarının artmasına neden olmuştur.

Suriye krizinin başladığı 15 Mart 2011’den günümüze kadar İran, askeri, siyasi, diplomatik, ekonomik ve güvenlik olanaklarını Beşar Esed’in iktidarda kalma ve muhalefeti bitirme yönünde seferber etmiştir. İran, muhalefetin kısa sürede bastırılacağını ve Suriye’nin iç istikrarına yeniden kavuşacağını planlamıştı. Ancak Suriye krizi İran’ın öngördüğü şekilde yürümemiştir. Suriye muhalefeti yok olmadığı gibi Beşar Esed iktidarının da ne kadar devam edeceği belirsizleşmiştir

Beşar Esed’in iktidarda kalması durumunda Suriye eski Suriye olmayacağı açıktır. Suriye’nin egemenliğinin bölünmüşlüğü ve zayıf bir merkezi otoritenin Şam’da devam etmesi İran’ın hanki stratejik çıkarlarını koruyabilecek olanak sunabilir?

İran’ın Beşar Esed’ı mutlak destek sunması ve Suriye krizinin çözümünde yapıcı rol üstlenmemesi ülkeyi çok boyutlu mezhepsel, dinsel, etniksel çatışmalarla karşı karşıya bırakmaktadır. Bu süreç aslında Suriye’nin bütün tarihsel, kültürel ve toplumsal birikimin yok oluşuyla sonuçlanmakta ve Suriye’nin ayakta tutabilecek bütün ahlaki, dini, mezhebi, milli, siyasi, jeopolitik ve kültürel birikimini savrulmaktadır. Suriye bölgeye barış, istikrar ve refah transferi yapmak yerine IŞİD gibi radikal grupların üssüne çevrilerek Ortadoğu halkların demokratik umdun yok oluşuna neden olmaktadır.

Son zamanda sürekli arış gösteren göç dalgaları Suriye’nin daha yaşanılır bir ülke olmakta çıkarmakta ve çok çeşitli insani facia doğuracak sürecileri yaratmaktadır.

Ek Bilgi

  • Araştırma Alanları İran
  • Araştırma Alanları Sayılar - Gizli F65
  • Kadromuz Levent Tok
  • Ekibimiz Sayılar - Gizli E53

1979 İran Devriminin gerçekleşmesinden günümüze "ABD'yle ilişkilerimiz nasıl olmalı?" sorusu rejim içinde önceliğini korumaktadır. Bu soruya verilen yanıtlar birbiriyle farklı ve zıttır. Bu farklılık devrimin ilk aylarından itibaren kendini göstermiştir. Devrimcilerin bir grubu ABD Büyükelçiliğini işgal ederken; dönemin Başbakanı Mehdi Bazergan ABD ile müzakere yolunu tutmuştur. Bazergan,"devrimi yaptık şimdi radikalizme gerek yok" söylemiyle dış politikada batılılarla iyi diyalog arayışında olmuştur. Devrim lideri Humeyni ise ABD'ye "Büyük Şeytan" ve ABD Büyükelçiliği'nin işgaline " İkinci Devrim" adını vererek Bazergan’ın siyasetini çöpe atmıştır. Humeyni rejim içinde ABD karşıtlığı konusunda uzlaşı sağlayamadığı gibi kendisinin bu meselede ne denli tutarsız davrandığı sonradan ortaya çıkmıştır. Nitekim Humeyni'nin yaşadığı dönemde İran- ABD arasında gizli görüşmeler olmuş ve görüşmeleri ifşa eden Mehdi Haşemi gibi isimler infaz edilmiştir. Devrimin kurucu kadrolarından sayılan Hüseynali Müntezeri'nin "sokakta ABD’ye ölüm sloganı atılıyor, ancak diğer taraftan gizlice Amerikalılar pastayla karşılanıyorlar" şeklindeki sözleri bu turtasızlığın itirafıdır. ABD ile iyi ilişki arayışı rejim içinde öyle güçle olmuştur ki, 1989'dan günümüze kadar istisnasız bütünumhurbaşkanlarının bu yönde girişimleri olmuştur. Ayrıca 1979’dan günümüze iki ülkenin Irak ve Afganistan örneğinde olduğu gibi farklı dönemlerde birçok alanda işbirliği yaptıkları da görülmüştür.

İran’da ABD sadece bir diploması sorunu değil, aynı zamanda fikri ve ideolojik bir sorunsaldır. 1979'dan günümüze kadar ABD taraftarlarının değişmeyen savlarına göre Devrimin amacı ABD ile düşmanlık değildir. Onlar için bu düşmanlık “SSCB yanlısı Marksistlerin siyasi kültüre zerk ettikleri bir hastalıktır”. "Ne Batı ne Doğu" sloganının anlamı bütün dünyayla düşman olmak değil, belki sultayı dışlayan bir eşit ilişki arayışıdır. Çatışmacı dış politikanın sonucu olarak rejimin enerjisi tükenmekte ve ülkenin gelişme olanakları elinden alınmaktadır. İran - Batı arasındaki sorun İran'ın jeopolitik imkânlarını yok etmekte ve İsrail, Rusya ve Suudi Arabistan lehine işleyen bir siyasi dengenin ortaya çıkmasıyla sonuçlanmaktadır. Yukarıdaki tezler 1979'dan günümüze kadar Mehdi Bazergan, Haşemi Rafsancani, Muhammet Hatemi, bazı dönemlerde Mahmut Ahmedinejad ve günümüzde ise Hasan Ruhani tarafından dillendirilmektedir. Bu düşünceler İran toplumu tarafından da desteklenmektedir. Günümüz İran toplumunda Batı karşıtlığı genelde rejimin hak gaspı, özgürlüklerin yok sayılması ve demokratik taleplerin komplo denilerek bastırılma aracı olarak algılanmaktadır.

İran’daki ABD karşıtları yukarıdaki tezlerin hiçbirini kabul etmemektedirler. Onlara göre Batı-İran rejimi arasındaki çatışma ontolojiktir. Rejimin özü ve mahiyeti salt batı karşıtlığıdır. Çünkü Batı liberalizmin kalesidir ve Liberalizm de kötülüğün kendisidir. İran Yargı Erki Başkanı Sadık Laricaninin, rejim ve devrimin başlıca tehditlerini modernite ve liberalizm olarak nitelemesi bu düşüncenin açık bir göstergesidir. Batıyla yakınlaşmak İran’ın liberalleşmesini hızlandıracaktır. Onlara göre Batı taraftarlığının amacı rejimin ideolojik olarak çözülmesidir. Muhtemel bir yakınlaşma aslında rejimin dönüşme sürecinin başlangıcı olacaktır. Bu, rejimin meşruiyet araçlarını ve baskı olanaklarını elinden alacaktır. Ülkeyi dış politikada yalnızlaştıracaktır. İran, dış politikadaki gücünü ABD karşıtlığından almaktadır ve muhtemel bir yakınlaşmada rejimin bu imkânları savrulacaktır. Onlara göre Batıyla yakınlaşmak rejimin toplumu “İslamileştirme” projesinin durdurulması anlamına gelmektedir. İran rejimi 1979’dan günümüze bu düşünceyle yönetilmektedir. Bu düşünce devlet aygıtında güçlü olsa da, Haziran 2013 cumhurbaşkanlığı seçimlerinin sonuçlarının da gösterdiği gibi toplumda sadece sınırlı gruplar tarafından desteklenmektedir.

Hasan Ruhani iktidara geldikten sonra bu tartışmalar yeniden alevlenmiştir. Hasan Ruhani’yle birlikte, ABD ile yakınlaşma taraftarlığının rejim içinde özellikle muhafazakârlar arasında ciddi güç kazandığı gözlemlenmektedir. Nitekim Hasan Ruhani’nin başlattığı dış politikadaki yumuşamayı Muhafazakârların önemli bölümü desteklemektedirler. Bu nedenle İran’ın son dış politika atağı sadece Hasan Ruhani'ye indirgenerek analiz edilemez. Rahatlıkla söyleyebiliriz ki, bu siyaset İran lideri Hameney’in himayesinde şekillenmiş ve yürürlüğe konulmuştur. Hameney'in desteği olmadan Ruhani’nin Batının gönlünü kazanmak için attığı adımların hiç birini gerçekleştirmesi mümkün olamazdı. Ayrıca bugün suskun gözüken radikaller, Ruhani'ye hareket olanağı vermezlerdi. Hameney’in Ruhani’yi desteklemekle itibar kazanma arayışı içinde olduğu açıktır. Hameney’in liderlik meşruiyeti 2009 şaibeli cumhurbaşkanlığı seçimlerinden sonra sorgulanmaya başlanmıştır. Ahmedinejad’ı destekleyerek İran rejimini krize sürüklemiştir. Nitekim 2009’dan sonra eleştirilerin hedefinde sadece Hameney’in yer aldığı görülmektedir. Hameney, Hasan Ruhani’ye imkân vererek diktatör olmadığını, 2009 seçimlerinde hile yapılmadığını ve halkın iradesine saygı duyduğunu gösterme çalışmaktadır. Ayrıca Ahmedinejad politikalarının sorumlusu olmadığını da belirtmeyi hedeflemektedir. Hameney yeni dönemdeki diplomasinin "Kahramanca Yumuşama" adını verdiği strateji çerçevesinde şekillenmesi gerektiğini söylemiştir. Kahramanca Yumuşama’yı; ilkelerden vazgeçmemek, rejimin çıkarlarını korumak, kazanmaya odaklanmak ve düşmanın bütün hilekârlığını unutmamak şeklinde tanımlamıştır. Hameney yumuşama diplomasisinin teslimiyet olarak algılanmasını istememektedir. Ona göre Kahramanca Yumuşama teslimiyet değil, belki elde edilmiş kazanımları müzakere ve barış diliyle taçlandırmaktır.

İran rejimi dışarıda “güçlü” gözükse de, ülke içinde çok çeşitli yaşamsal sorunlarla karşı karşıyadır. Öncelikle toplumun demokratikleşme isteği ve baskısı söz konusudur. Bu demokratikleşme isteği etnik/milli kimlik haklardan başlayarak bireysel yaşam özgürlüğüne kadar uzanan bir yelpazede kendini göstermektedir. Toplumun demokratikleşme talebi ve siyasi seçkinlerin iktidar mücadelesi rejimin iç bütünlüğünü ve harmonisini bozmuştur. Rejim içi ihtilaflar yerini çatışmalı ilişki modeline bırakmış ve ülkenin çeşitli alanlardaki performansını düşürmüştür. Ekonomi, yapısal ve konjonktürel nedenlerden dolayı krize girmiş ve rejimin bekası açısından tehlikeli hale gelmiştir. Ekonomi küçülme trendine girmiş, ülkenin para birimi değerini yitirmiş, işsizlik artmış, enflasyon kontrol dışına çıkmış, bankacılık ve finans çökmüş, birçok sektör iflasın eşiğine gelmiştir. Ekonomik durumun kötüye gitmesi ulusal sermayenin yurt dışına çıkmasına neden olmuştur. Reformcu Muhammet Riza Habbaz'ın "geçen 8 yıl zarfında 600 milyar dolar yurt dışına çıkmıştır” sözü bu durumu özetlemektedir.

Ahmedinejad döneminde(2005-2013) İran dış politikasının ciddi tahribatlara maruz kaldığı düşünülmektedir. AB - ABD'nin İran meselesinde ortak hareket etmesi İran'ın oyun alanını daraltmıştır. Nitekim İran ekonomisini sarsan ambargolar bu diplomatik ve siyasi yenilgilerin neticeleridir. Nükleer krizde inisiyatif elden çıkmış ve gelişmeler İran’ın aleyhinde sonuçlanmıştır. İran’ın nükleer dosyası BM Güvenlik Konsey’ine gitmiş ve Tahran aleyhinde ambargo dâhil çeşitli kararlar çıkmıştır. İran petrolünü satamaz hale gelmiş; finans ağları, taşıma faaliyetleri, sigorta işlemleri durdurulmuş ve ticari ilişkileri sarsılmıştır. İran, Rusya ve Çin’den beklediğini alamamıştır. Rusya ve Çin ile olan ilişkileri ne nükleer krizde yarar sağlamış ne de ülkenin ekonomik krizden çıkışına yardımcı olmuştur. İran, Rusya ve Çin'e dayanarak Batıya meydan okuyamayacağını anlamıştır. Suriye krizi İran'ın Türkiye ve Arap dünyasıyla ilişkisini de sorunlu hale getirmiş ve başta Suudiler olmak üzere Sünni Arap devletleri İran’ı birinci güvenlik tehdidi olarak görmeye başlamışlardır. Tahran, Arap Baharı’ndan zararlı çıkmıştır. Mısır siyasi denkleminde ne İhvan’la ne de darbecilerle diyalog kuramayarak çaresizliğe itilmiştir. Irak’ta terörizm dalgası Tahran’ın müttefiki Nuri Maliki’yi ülkeyi kontrol edemeyecek bir kötürüm durumuna sürüklemiştir. Şii-Sünni çatışmanın tarafı ve mimarlarından biri gözükerek çeşitli mevziler kaybetmiştir. Suriye krizi İran eksenli İsrail karşıtı cepheyi sarsmıştır. Bu durum ülkenin Ortadoğu siyasetinin geleceğini belirsizleştirmiştir. Bu nedenle İran, Beşar Esed devrilmeden önce Batıyla ilişkilerindeki sorunları çözmek ve/ya en azından kontrol edilebilir noktada tutmak için yeni bir dış politika açılımına girmiştir.

Ruhani, İran’ın iç ve dış politikada hangi durumda olduğunun farkındadır. Ayrıca Haziran 2013 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde halkın ona neden oy verdiğinin de bilincindedir. Ruhani, muhafazakâr gruplara mensup olsa da, dış politikada pragmatist gelenekten gelmektedir. Aslında Rafsancani ekolünden geldiği söylenebilir. Nitekim kendi hükümet söylemini Rafsancani'den aldığı “itidal ve tedbir” kavramlarıyla tanımlamıştır. Ruhani ülkenin en önemli problemini radikalizm olarak görmekte ve kurtuluş yolunu da itidal söylemiyle aşırılıklardan arınma olarak göstermektedir. Ruhani’ye göre dünyayla güvenilir, sağlıklı ve sürdürülebilir ilişki kuramayan İran hiçbir sorununu çözme olanağına sahip olamaz. Ruhani, İran’ın dünya ekonomik sisteminin bir parçası olduğunu ve bu nedenle dünyayla çatışarak yaşayamayacağını düşünüyor. Bu nedenle dış politika önceliğini batıyla ilişkileri düzeltmek olarak seçmiştir.

Ek Bilgi

  • Araştırma Alanları ABD, İran
  • Araştırma Alanları Sayılar - Gizli F65,F12
  • Kadromuz Levent Tok
  • Ekibimiz Sayılar - Gizli E53