Giriş

Esed/Baas Rejiminin sebep olduğu 12 yıllık Suriye iç savaşında gelinen noktada geriye parçalanmış bir ülke, yarım milyondan fazla ölüm, milyonlarca yerinden edilmiş insan ve sığınmacı kaldı. Bunun yanında bu savaşın rejim açısından da birtakım kazanımları bulunmaktadır. Rejimin hayatta kalma meselesinin Esed açısından her şeyden önemli olduğu göz önüne alındığında ağır bedeller karşılığında da olsa rejimin bugün itibariyle bunu başardığı görülmektedir. Elbette Suriye savaşının başlangıcından bu yana pek çok faktör – ki tamamına yakını dış faktörlerdir- rejimin hayatta kalma başarısına katkıda bulunmuştur.
Bu yazıda hem rejimin en temel başarısı olan hayatta kalmaya katkıda bulunan faktörler ele alınacak hem de buna ek olarak bugüne kadar ne tür kazanımlar elde ettiği irdelenecektir. Suriye savaşının en fazla sivilleri mağdur etmesine karşılık, rejimin de bu savaşta pek çok şey kaybettiği aşikârdır. Ancak uzun yıllardır kayıplarıyla görmeye veya tartışmaya alışık olduğumuz rejimin pek fazla görmeye ya da tartışmaya alışık olmadığımız birtakım kazanımlarını da fark etmek rejime dair algımızı daha gerçekçi bir zemine oturtacaktır. Böylelikle rejimin geleceği ile bu durumun bölgesel ve uluslararası etkilerine dair daha isabetli öngörülerin oluşturulmasına da yardımcı olacaktır.

ABD

Rejimin hayatta kalmasında önemli bir rol oynayan etkilerden ve rejimin elde ettiği en dikkate değer kazanımlardan birisi de hiç şüphesiz ABD’nin Suriye iç savaşındaki tutum değişikliğidir. ABD kabaca DEAŞ’ın Irak’tan sonra Suriye’de de ortaya çıkıp toprak kontrol eder hale geldiği 2013 yılının ortasına kadar CIA aracılığıyla Özgür Suriye Ordusu (ÖSO) bileşenlerine istihbarat ve kısmi askerî destek aktarılmasında öncü bir rol oynamıştır⁽¹⁾ . ÖSO’ya aktarılan destek, ABD’nin yanı sıra bazı Avrupa ülkeleri ile Türkiye ve Ürdün’ün içinde olduğu bölge ülkelerinin de katkı sunduğu “Ortak Operasyon Odaları” aracılığıyla koordine ve icra edilmiştir⁽²⁾ . ABD’nin en başından beri Suriye’de rejim değişikliği gibi bir önceliği ve hedefi bulunmamasına rağmen, bir noktaya kadar sağladığı kısmi destek rejimin mevzi kaybetmesinde ve zayıflamasında etkili olmuştur. Bunun sonucunda 2013’ün büyük bir kısmında moral üstünlüğün ÖSO ya da muhalifler tarafında olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Henüz DEAŞ’ın Suriye’de faaliyet göstermediği 2013 tarihli toprak kontrolü haritalarına bakıldığında ÖSO’nun toprak hâkimiyetinin farklı yorumlara açık olmasıyla birlikte ya rejime denk olduğu ya da rejimin kontrolündeki topraklardan fazla hâkimiyet alanının olması bunun başka bir göstergesidir. Ancak DEAŞ’ın Suriye’de faaliyet göstermesi ve gücünün artmasının ardından ABD için zaten bir öncelik olmayan ‘rejimi devirme’ veya ‘muhalefeti destekleme’ ajandası, kademeli bir şekilde sona ermiş ve ABD için Suriye meselesi bütünüyle “DEAŞ’la mücadele”ye indirgenmiştir. Bu noktadan sonra rejim açısından biri askerî diğeri de siyasî olmak üzere iki önemli meydan okuma ortadan kalkmıştır. Bunlar: Askerî olarak Suriye muhalefeti rejime eskisi kadar tehdit oluşturamamış, siyasî olarak da ABD fiilen rejimi ‘zayıflatma’ faaliyetlerini sonlandırmıştır.

ABD’nin tutum değiştirmesini ise yalnızca ABD ile sınırlı kalan bir olgu olarak değerlendirmek mümkün değildir. Zira ABD’nin tutum değiştirmesini müteakiben Suriye muhalefetine destek veren Avrupa ülkeleri ve bölge ülkeleri de peyderpey ortak operasyon odalarındaki katkılarını durdurmuş ve nihayet vekâlet ilişkisi içerisinde oldukları askerî grupları tasfiye etmeye başlamışlardır. Sonuç olarak Suriye muhalefetini askerî ve siyasî olarak zayıflatan bu unsurlar, aynı zamanda rejim için askerî ve siyasî kazanımlara dönüşmüştür.

Rusya

Suriye iç savaşında rejimin en büyük kazanımlarından biri şüphesiz Rusya ile geliştirmiş olduğu güçlü ittifak ve bunun sayesinde Rusya’nın kendisine verdiği sarsılmaz destek olmuştur. Elbette rejim ile Rusya’nın öncülü olan Sovyetler Birliği’nin ittifakı, Suriye iç savaşından ve hatta Beşşar Esed’in iktidarından çok daha eskiye dayanmaktadır. Ancak bu ittifakın rejim ile Rusya arasında bir ‘kader birliği’ seviyesine taşınması ancak Suriye savaşı şartlarında mümkün olmuştur. Şüphesiz Rusya iç savaş şartlarını Suriye’de daha yüksek seviyede bir nüfuz elde etmek ve uzun vadeli jeopolitik hedeflerini gerçekleştirmek için bir fırsat olarak görmüştür. Dolayısıyla Rusya’nın Suriye’ye müdahalesi rejimin talebi olduğu kadar Rusya’nın da arzu ettiği ve stratejik çıkarlarına uygun bulduğu bir adım olmuştur.
Öte yandan, Rusya’nın Suriye’ye müdahalesi ile pekişen Rusya-rejim ittifakının, rejim açısından olumlu katkılarının yanında birtakım maliyetleri de olmuştur. Suriye topraklarının zaten bir bölümü Türkiye destekli Suriye muhalefeti, diğer bir bölümü ABD destekli YPG tarafından kontrol edilirken rejimin kontrol ettiği topraklarda dahi tam teşekküllü bir rejim egemenliğinden söz etmek imkânsız hale gelmiştir. Zira İran ile birlikte Rusya, Suriye devletinden geriye kalan sınırlı egemenliği bile seyreltmiş, rejimin kontrol ettiği bölgelerde dahi rejimin ‘yegâne’ otorite olmasına müsaade etmemiştir. Tartus ve Humeymim üslerindeki Rus hükümranlığı ⁽³⁾, Rus hava gücünün Suriye hava sahasını ABD ile birlikte domine etmesi, 5. Tümen ve Kaplan Güçleri gibi Rus nüfuzuna doğrudan açık askerî birlikler ve devlet kurumlarının varlığı rejim aleyhine genişlemiş olan Rus nüfuz ve hükümranlığının somut örneklerini teşkil etmektedir.
Buna rağmen, Rusya ile pekişen ittifakın rejim açısından daha ziyade bir kazanım olduğu açıktır. Rusya’nın rejime katkısı, yalnızca Suriye’ye taşımış olduğu askerî unsurlar ile kahredici bir ateş gücünü rejimin hizmetine sunmasıyla sınırlı değildir. Rusya, devasa ateş gücüyle silahlı Suriye muhalefetini adım adım tasfiye ederken Suriye muhalefetine destek veren bölgesel aktörlerin de ‘Suriye Devrimi’ne destek verme azmini kırmıştır. Muhalefete bir şekilde destek veren bölgesel aktörlerin her biri için nükleer silahlara sahip bir büyük/süper gücün krize rejimin safında müdahil olması güçlü bir caydırıcı unsur olmuştur. Daha önemlisi ise Rusya, BM Güvenlik Konseyi (BMGK) daimî üyesi sıfatı ve kapasitesiyle uluslararası arenada rejimi tam bir koruma altına almıştır. O kadar ki Rusya, rejimin uluslararası toplum nezdinde en kabul edilemez suçu olan kimyasal silah kullanımının potansiyel sonuçlarından dahi onu koruyabilmiştir⁽⁴⁾. Bugün gelinen noktada da Rusya, BMGK daimî üyeliğinden aldığı güçle pek çok BM organının rejimi muhatap almasını ve onu normalleştirmesini mümkün kılmıştır. Hatta Rusya’nın veto gücü sebebiyle rejim, fiilen hiçbir kontrolünün olmadığı Suriye’nin kuzey bölgelerinde, insani yardımın hangi sınır kapısından geçip geçmeyeceği (Bab el Heva değil Bab el Selame) ve insani yardımların ne kadar süreyle yapılabileceği gibi yerinden edilmiş Suriyeliler için hayati konularda dahi söz sahibi olmuştur.

“Homojen” Toplum

Esed’in 12 yıllık iç savaşın sonunda en değerli gördüğü kazanımlarından birisi hiç şüphesiz demografik açıdan Suriye’nin çok daha “homojen”(5). ve ‘yönetilebilir’ bir ülkeye dönüşmesidir. Milyonlarca Suriyeli ülke dışına çıktığı ve bir o kadar Suriyeli de ülke içinde yer değiştirip rejimin kontrol etmediği bölgelerde yaşamaya başladığı için rejim açısından büyük bir ‘sadeleşme’ gerçekleşmiştir. Elbette rejim açısından mezkûr homojenliğin mezhebî bir boyutu da bulunmaktadır. Savaş sebebiyle Suriye’yi terk eden veya ülke içinde yer değiştirmek zorunda kalan Alevî, Kürt, Hristiyan, Dürzî vs. pek çok unsur olmakla beraber, ülkenin savaş öncesi demografik dağılımının da doğal bir yansıması olarak Sünnî Arap kitle en büyük grubu oluşturmuştur. Ancak bundan daha önemlisi, Suriye’yi terk eden veya ülke içinde yer değiştirmek zorunda kalan toplumsal kesimler, rejimin yönettiği bir Suriye’yi ‘en kötü alternatif’ olarak tasavvur eden muhalefet duruşları güçlü olan kesimlerdir. Ekonomi ve kontrol bahsinde de değinileceği gibi eğitimli, orta sınıf, entelektüel ve sorgulayan kesimler, aslında rejimin kendisinden en fazla tehdit algıladığı ve en çok hedefe koyduğu kitledir. Dolayısıyla rejim, yalnızca sayısal olarak Suriye nüfusunda bir sadeleşme ya da seyrelmeyi başarmamış aynı zamanda kendisi açısından en sorunlu kitleden de kurtulmuştur. Daha genel manada ise otoriter ve azınlık diktası yönetimlerin bir özelliği olarak rejim, meşruiyetini ve gücünü halktan almadığı için, en geniş tanımıyla halkın kendisi onun bekası için tehdit oluşturmaktadır. Dolayısıyla rejim, yönettiği kitle içerisinde birtakım tercihlere sahip olmakla beraber ayrım gözetmeksizin yönettiği halkın topyekûn sayıca azalması kendi devamlılığı açısından arzu edilebilir bir gelişme olmuştur.
Tersinden okunduğunda ise rejim kontrolünde kalan toplumsal kesimlerin muhalif duruşa sahip olmadıklarını söylemek doğru değildir. Rejimin en sadık gördüğü toplumsal kesimlerde dahi bir memnuniyetten söz etmek mümkün değildir. Rejim kontrolündeki bölgelerde rejimin başardığı homojen, yumuşak başlı ve uysal toplumsal yapı, ödenen ağır bedellerin, ibretlik acıların ve rejim şiddetinden duyulan korkunun bir sonucudur. 12 yıllık savaş ve yıkımın getirdiği ağır maliyet, hâlihazırda rejim kontrolünde yaşamakta olan toplumsal kesimlerde derin bir yorgunluk meydana getirmiştir. Anlaşılması son derece doğal olan bu yorgunluk ve yılgınlığın ne kadar uzun ömürlü olacağı, diğer bir ifadeyle rejim kontrolü altında yaşamakta olan toplumu ne kadar süre uysal kılacağı belirsizdir. 12. Yılını geride bırakan Suriye krizinin uzun yıllar devam etmesi halinde jenerasyonel bir değişimin, toplumun kolektif hissiyat ve tepkilerinde birtakım farklılıklar oluşturması muhtemeldir. Daha açık bir ifadeyle, savaşın bütün maliyetlerini bizzat tecrübe eden neslin çıkardığı dersler, hissettiği yorgunluk ve yılgınlık ile rejimden duyduğu korku, bir sonraki nesilde aynı derecede canlı ve etkili olmayacaktır. Bu ise uzun vadede, mevcut nesilde hâkim olan yılgınlık ve korkunun yerini bir sonraki nesilde öfke ve direniş gibi toplumsal reflekslere evrilmesini mümkün kılabilir.

Bölgesel Normalleşme

Ortadoğu’daki çok yönlü ve çok aktörlü normalleşme eğilimine uygun bir şekilde rejimin de Arap dünyasında normalleştirilmesi şüphesiz kendisi açısından çok büyük bir nimet ve kazanımdır. Elbette rejim ile ilişkilerini normalleştirme arzusu içinde olan özellikle Türkiye ve Ürdün gibi tekil bölgesel ülkelerin normalleşme için kendi iç politik dinamiklerinden kaynaklanan birtakım saikleri bulunmakta ve bu sebeple pek çok ülkenin rejimle normalleşme arayışını bütünüyle rejimin marifeti ya da başarısı olarak görmemek gerekir. Ancak yakın bir geçmişe kadar dünya çapında çok az sayıda ülkeyle temas kurabilen ve sadece o ülkeler nezdinde meşru bir muhatap olarak görülen rejim için resmî bir kapasitede tekrar kabul ve tanınmaya(6) mazhar olmak çok büyük bir ilerlemedir. Dahası, rejim normalleştirilme ve üzerindeki tecridin kalkması şeklindeki bir ödülü kazanabilmek için bir çaba içine bile girmemiştir. Rejimle ilişkilerini normalleştirme arayışı içindeki ülkelerin neredeyse tamamının yine yakın bir geçmişe kadar rejimi devirme yolunda aktif veya dolaylı katkı sağlayan aktörler olması, rejim açısından kazanımın büyüklüğünü gösteren bir başka unsurdur. Rejim hâlihazırda herhangi bir konuda Suriye muhalefetine de normalleşme çabası içindeki ülkelere de herhangi bir taviz vermemiştir. Suriye krizine dair yürütülen diplomatik süreçlerin hepsinde rejim bugüne kadar muhataplarına herhangi bir taviz vermeme konusunda son derece ısrarcı ve inatçı davranmıştır ⁽⁷⁾. On yıldan fazla bir süredir mevcut tutumunu sürdürmekte olan rejim, bugün Arap ülkelerinin liderliğinde normalleştirilirken bir konudaki kanaati pekişmektedir: “Pozisyonunuzu yeterince uzun süre korur ve ısrarcı olursanız, mutlaka kazanırsınız”. Bu ise bugüne kadar zaten pozisyonunu değiştirme ve taviz verme açısından hiçbir esneklik emaresi göstermemiş olan rejimin gelecekte bu tecrübeden hareketle çok daha kararlı ve inatçı davranması için güçlü bir teşvik olacaktır.

Ekonomi ve Kontrol Kabiliyeti

Rejim, iç savaş öncesinde de siyasî ve ekonomik alanda son derece otoriter ve kontrolcü bir yapıya sahipti. İç savaşın yarattığı olağanüstü şartlar rejime var olan kontrolünü çok daha sıkılaştırma ve pekiştirme imkânı sunmuştur. İç savaş öncesinde genel manada rejim ile uyum içerisinde olan –rejime meydan okumayan veya tehdit oluşturmayan- bir ekonomik üretim yapısı ve ülkedeki ekonomik faaliyetin icracısı nispeten geniş bir sınıftan söz etmek mümkündür. İç savaş sonrasında da rejimin fiilen küçülmesi ve daralmasına paralel olarak ekonomik alan da küçülmüş ve çok dar bir çevrede yoğunlaşmıştır. Buradaki daralma, yalnızca Suriyeli sermayenin bir kısmının bugünkü rejim kontrolü altındaki bölgelerin veya savaş boyunca ülke dışına çıkmasıyla sınırlı bir olgu değildir. Mezkûr daralma bizzat rejim kontrolündeki bölgelerde gerçekleşmiş ve hatta rejime sadık ve müzahir görülen sermaye özelinde de bir tasfiyeye dönüşmüştür. Bunun boyutunu ve en çarpıcı örneğini hiç şüphesiz Beşşar Esed’in öz kuzeni ve Suriye’nin en büyük sermayedarı Rami Mahluf’un rejim tarafından hedefe konması ortaya koymuştur⁽⁸⁾. Rejimin savaş boyunca yaşadığı toprak kaybına ek olarak rejimin askerî ve siyasî bileşenlerinin zamanla rejimden kopması veya bizzat rejim tarafından ayıklanması süreci en nihayet ekonomik alanda da gerçekleşmiştir. Yıllardır rejimi ayakta tutan ana payandalardan biri olan ve aile bağları üzerinden rejimin en merkezindeki konuma sahip olmasına rağmen Mahluf’un tasfiyesi, savaş sonrası ortamda rejimin her alandaki kontrolünü ne kadar merkezileştirdiğini ve ne kadar dar bir çevrede topladığını gösteren bir örnektir. Normal şartlardaki bir ülke için mezkûr daralma son derece olumsuz bir gelişmeyken en önemli meselesi hayatta kalmak ve kendi dar çevresinin kontrolünü genişletmek olan rejim için bu aynı zamanda büyük bir kazanıma dönüşmektedir.
Mahluf’un tasfiyesi, yalnızca rejim içi bir anlaşmazlık ve tasfiye meselesi değil, aynı zamanda Suriye ekonomisinde gerçekleşmekte olan yapısal bir dönüşüme de zamansal açıdan denk gelen bir konudur. Son yıllarda rejimin ekonomik merkezinin bilinen anlamda veya konvansiyonel faaliyetlerden kriminal faaliyetlere taşınması ve rejimin bir narko-devlete dönüşmesi söz konusudur. Rejim, Captagon isimli uyuşturucu hapların büyük çaplı üretimini ve satışını ana ekonomik faaliyet ve gelir kaynağına dönüştürmüş durumdadır⁽⁹⁾. Yasa dışı bir gelir kaynağı ve ekonominin ağırlık merkezinin kayıt dışı bir alana taşınması, rejime çok daha geniş bir manevra alanı ve çok daha kontrol edilebilir bir ekonomik faaliyet yapısı sunmuştur. Gelinen noktada hem mezkûr daralma süreci hem de Captagon üretim ve satışının ana ekonomik faaliyet ve gelir kaynağına dönüşmesiyle rejim, geçmişe kıyasla ekonomi üzerindeki mutlak kontrolünü çok daha üst bir seviyeye taşımıştır. Savaş öncesinde rejimin Suriye Gayrı Safi Millî Hasılası (GSMH) içindeki payı ve kontrolü % 40 seviyesindeyken bugün bu pay ve kontrol % 70 seviyelerine ulaşmıştır⁽¹⁰⁾. Aynı dönemde ise Suriye’nin GSMH’si 67.54 Milyar Dolardan(11). 19.719 Milyar Dolara düşmüştür⁽¹²⁾. Ekonomide bu yapısal dönüşümlerin bir parçası olarak rejim açısından en tehlikeli görünen sosyal katman, orta sınıf veya potansiyel orta sınıf olduğu için bu kesim rejimin sistematik saldırısına da uğramıştır. Üretim faaliyetinin kaynaklarına saldırmak suretiyle rejim, kendi kontrolü altındaki bölgelerde var olan orta sınıf üzerinde baskı oluşturmuş ve bir çeşit orta sınıfın oluşmasının önüne geçmiştir⁽¹³⁾.

Düşmanlarına Zarar Verme Kapasitesi

Rejim, savaş süresince pek çok konuda zarar görmesine ve kayıplar yaşamasına rağmen savaş şartlarının kendisine sağladığı birtakım kozlar ve kazançlar da elde etmiştir. Bu kazanımlardan biri de hasım olarak gördüğü aktörlere zarar verme kapasitesidir. Rejimin kazandığı mezkûr kapasite veya kozun kendisine karşı en etkili kullanıldığı aktörlerin başında şüphesiz Türkiye gelmektedir. Rejim, Türkiye’nin Suriye muhalefetini destekleyen politikasına karşılık Türkiye’ye zarar vermesi beklentisiyle PYD/YPG kartını oynamıştır. İç savaşın henüz başlarındayken rejimin kuzey ve kuzeydoğu bölgelerde PYD/YPG’ye alan açmak üzere güçlerini çekmesi, o günden bu yana Türkiye’ye pek çok farklı açıdan maliyet üretmiş ve üretmektedir. PYD/YPG varlığı, Türkiye’nin savaş boyunca Suriye’ye yönelik hamlelerinde ve hesaplamalarında mutlaka dikkate almak zorunda kaldığı ek bir külfet ve sorun, bir noktadan sonra da Türkiye için Suriye krizinin en dominant ve öncelikli meselesine dönüşmüştür.
PYD/YPG’nin Türkiye’nin sınırında toprak kontrol eder hale gelmesi en yalın şekliyle Türkiye’nin sınır ve ulusal güvenliğine tehdit oluşturmakta ve ayrılıkçı ajandası sebebiyle de Türkiye’nin toprak bütünlüğünü hedef almaktadır. Rejim de kuzey ve kuzeydoğu bölgelerini PYD/YPG’ye bırakırken tam da böyle bir sonuç almak istemiştir. Rejim bu hamleyi yaparken elbette daha ileri bir tarihte PYD/YPG’nin tam teşekküllü bir ABD partnerine dönüşmesini veya ABD himayesi altına girmesini hesaplamamıştı. Ancak bu gelişmeyle birlikte PYD/YPG’nin Türkiye için maliyeti sınır ve ulusal güvenlik tehdidinin çok ötesine taşınmış, Türkiye’nin ABD başta olmak üzere Batılı müttefikleriyle ilişkilerini zehirleyen bir unsura da dönüşmüştür.
Rejimin özellikle Türkiye’ye zarar vermek üzere kazandığı diğer bir kapasite ise düzensiz göçü Türkiye’ye karşı bir silaha dönüştürmesidir. Özellikle kuzey bölgelerdeki yerel ölçekteki ve rejimin tarafı olmadığı çatışmaların bile Türkiye sınırına doğru göçü tetiklediği hesaba katıldığında rejimin çok daha büyük ateş gücü kullanarak ve hava bombardımanları vesilesi ile büyük bir nüfus hareketini Türkiye sınırına yöneltmesi rejimin kullandığı önemli bir koz olmuştur. Yıllar içerisinde rejimin özellikle sivil alanları hedeflemek suretiyle -ki Rusya ve İran bu konuda rejime çok destek olmuştur- yürüttüğü demografik savaş, bugün Türkiye içerisinde yaklaşık 3 milyon ve Türkiye’nin güvenliğini temin ettiği Zeytin Dalı (Afrin), Fırat Kalkanı (Azez-Cerablus), Barış Pınarı (Resulayn-Tel Abyad) harekâtları bölgeleri ile İdlib’de de yaklaşık 5 milyon olmak üzere toplamda 8 milyon Suriyeli sığınmacının sorumluluğunu Türkiye’ye yüklemiş durumdadır.
Rejim, zarar verme kapasitesini yalnızca Türkiye’ye karşı kullanmamıştır. En azından bir süre Suriye muhalefetine destek vermek suretiyle rejimi karşısına almış olan Suudi Arabistan ve Ürdün gibi Arap devletleri de bir süredir bu durumdan nasiplerini almaktadır. Rejimin ürettiği ve sattığı Captagon uyuşturucu haplarının, Arap dünyasının geneline ulaşmakla birlikte en büyük oranda Ürdün ve Suudi Arabistan’a girdiği anlaşılmaktadır^₍₁₄₎. Bu ise hem Ürdün hem de Suudi Arabistan için sosyal bir sorun ve bir güvenlik tehdidi oluşturmaktadır. Rejimle uzun yıllar kötü ilişkilere sahip olmanın bir sonucu olarak mezkûr ülkelerin rejim nezdinde bir davranış değişikliğine neden olacak nüfuzları da bulunmamaktadır. Bu nüfuzdan mahrum olmalarının üzerine Captagon üzerinden de rejim kaynaklı bir şekilde zarar görmeye başlamaları, Arap ülkelerinin rejimi ‘normalleştirme’ adımını atmasında etkili olmuş gibi görünmektedir⁽¹⁵⁾.

Rejimin mezkûr zarar verme kapasitesinin gelişmesinde elbette savaş şartlarının etkisi olmuştur, ancak bunun savaşın çok öncesine giden uzun bir geçmişi de bulunmaktadır. Türkiye’nin 1997 yılındaki askerî müdahale tehdidine kadar Hafız Esed’in PKK’yı ve Abdullah Öcalan’ı Suriye’de himaye etmesi yine o dönem Türkiye’ye zarar verme ve maliyet üretme arayışlarının bir parçasıydı. Hafız Esed döneminden itibaren çok daha yoğun bir biçimde görüleceği üzere bölge ülkelerine farklı zamanlarda ve alanlarda zarar verme davranışı rejim için bir varoluş biçimi olmuştur. Rejim, otoriter bir rejim olarak meşruiyetini ve temellerini geniş manada Suriye halkına dayandıramadığı için bölgenin güç dengesi ve düzeni için kilit bir aktör konumunu hep canlı tutma yoluna başvurmuştur. Lübnan’daki mükerrer ve sürekli müdahalelerinden hatırlanacağı üzere rejim, yalnızca kendisinin çözebileceği ve dolayısıyla kendisine ihtiyaç duyulacağı sorunlar üretmekten kaçınmamıştır. Bugün de rejim, geçmiş tecrübe ve aşina olduğu yöntemlerle komşu ve bölge ülkelerine farklı alanlarda maliyetler üreterek zarar vermekte, bunun üzerinden kendisi için vazgeçilmezlik ve muhataplık devşirmeye çalışmaktadır. Ancak bugün rejim, geçmişten çok farklı bir noktada bulunmaktadır. Hem Hafız Esed dönemi hem de savaş öncesi Beşşar Esed döneminde rejimin bölgede birtakım sorunları üreterek bunları yönetme ya da bu sorunların çözüm mercii olarak kendini sunma noktasında ciddi bir devlet kapasitesi bulunmaktaydı. Bugün ise yukarıda da pek çok boyutu ile ele alındığı üzere o devlet kapasitesi çok büyük oranda ortadan kalkmış durumdadır. Dolayısıyla rejimin aşina olduğu yöntemlerle sorunlar üretmesinin bölgede bugün geçmişten daha farklı sonuçları olacaktır. Keza sorunların çözümü noktasında rejimle muhatap olacak aktörler açısından da sürecin hayal kırıklığıyla sonuçlanma ihtimali bir hayli yüksektir⁽¹⁶⁾.

Sonuç

12 yılı geride bırakan ve hâlihazırda yıkıcı etkileri Suriye’nin çok ötesine ulaşan Suriye iç savaşı, bütün kaybettirdiklerine rağmen Beşşar Esed’e ve Baas rejimine birtakım kazanımlar getirmiştir. Hafızalar tazelenip 2013 yılına gidildiğinde hem devrilen diğer otoriter Arap liderlerin emsal teşkil etmesi hem de silahlı Suriye muhalefetinin rejim karşısındaki başarısı o zamanın şartlarında rejimin geleceği açısından bugünkünden çok daha farklı bir intiba uyandırmaktadır. Ancak pek çok dış aktörün ve faktörün devreye girmesiyle rejim, bütün kaybettiklerine rağmen hayatta kalmayı başarmış ve bu durum başlı başına rejimin kazanımı olmuştur.
Rejimin genel olarak hayatta kalmasına katkı sunması açısından rejimin kazanımlarını ayrıntılı bir şekilde zikretmek gerekirse ABD'nin süreç içerisindeki tutum değişikliği rejim açısından büyük bir nimet olmuştur. Suriye iç savaşının başlangıcında ABD, Suriye muhalefetine destek vererek rejimi zayıflatmıştır. Ancak daha sonra odağını DEAŞ'la mücadeleye kaydırarak rejim değişikliği hedefinden uzaklaşmıştır. Bu, Esed rejimi için bir avantaj olmuştur. Rusya'nın 2015 itibariyle Suriye’ye bizzat müdahalesi ve rejime olan sarsılmaz desteğini bir üst düzeye taşıması ise rejimin kazanımları arasında en belirgin unsurlardan biridir. Rusya, Esed rejimine güçlü bir destek sunarak Suriye'deki dengeyi değiştirmiştir. Rusya'nın Suriye'ye müdahalesi, rejimin hayatta kalması için önemli bir adım olmuş ve uluslararası alandaki izolasyonunu kırmıştır.
Rejimin Suriye içerisinde gerçekleştirdiği büyük demografik değişim de rejim açısından hem kendisine karşı isyan etme cüretini göstermiş olan Suriye halkından aldığı bir intikam, bir cezalandırma yöntemi hem de bir kazanım olmuştur. Suriye iç savaşı sırasında milyonlarca Suriyeli ülkeyi terk etmiş veya ülke içinde yer değiştirmiştir. Bu durum, rejimin gözünde ülkenin daha homojen ve yönetilebilir hale gelmesini sağlamıştır. Bölgesel normalleşme eğiliminin bir parçası olarak rejimin muhatap alınmaya başlanması rejim açısından hem bir mükâfat hem de bir kazanımdır. Rejim, yakın bir geçmişten itibaren Arap dünyasında normalleştirilmeye başlanmıştır. Bazı Arap ülkeleri, Esed rejimiyle ilişkilerini normalleştirerek rejimi uluslararası alanda daha kabul edilebilir hale getirmiştir. Ayrıca savaş şartları, rejimin ekonomik kontrolünü dar bir çevrede pekiştirmesine imkân sağlamıştır. Ayrıca, Captagon adlı uyuşturucu hapların üretimi ve satışı, rejim için önemli bir gelir kaynağı haline gelmiştir. Son olarak rejim, savaş sırasında Türkiye'ye ve diğer Arap ülkelerine zarar verme kapasitesi kazanmıştır. Özellikle PYD/YPG'nin Türkiye sınırında kontrol sağlaması ve Captagon'un bu ülkelere girmesi, rejimin düşmanlarına zarar verme stratejisinin bir sonucudur.

⁽[1]⁾ Eric Schmitt, “C.I.A. Said to Aid Steering Arms to Syrian Opposition”, The New York Times, 21 Haziran 2012,https://bit.ly/3toSSof

⁽[2]⁾ “U.S.-Backed MOM Operations Room Ends Support for FSA Groups”, The Syrian Observer, 19 Aralık 2017,https://bit.ly/3FaoSiM ; Youssef Sadaki, “The MOC’s Role in the Collapse of the Southern Opposition”, Atlantic Council, 23 Eylül 2016, https://bit.ly/3tiCdma

⁽[3]⁾ “Halt, who goes there? President Assad ‘humiliated’ on Syrian soil by Russian soldiers”, The New Arab, 13 Aralık 2017, https://bit.ly/3Q6VG2m

⁽[4]⁾ Patrick Wintour, “Rex Tillerson: Russi bears responsibility for Syria chemical attacks”, The Guardian, 23 Ocak 2018, https://bit.ly/46dwwEN

⁽[5]⁾ Khairallah Khairallah, “President Assad’s dubious definition of homogeneity”, The Arab Weekly, 27 Ağustos 2017, https://bit.ly/3PMaYrJ

⁽[6]⁾ “Assad gets warm reception as Syria welcomed back into Arab League”, Al Jazeera, 19 Mayıs 2023, https://bit.ly/3ZLlDHK

⁽[7]⁾ “UN envoy ‘fails’ to restart Syria constitutional talks amid regime intransigence”, The New Arab, 4 Kasım 2022, https://bit.ly/3ZPBKE8

⁽[8]⁾ Suleiman Al-Khalidi vd., “Special report: a collapsing economy and a family feud pile pressure on Syria’s Assad”, Reuters, 13 Ağustos 2020, https://reut.rs/3FanTiq

⁽[9]⁾ Claudia Chiappa, “Drug that make Syrian regime millions trafficked through Europe, report says”, Politico, 13 Eylül 2023, https://politi.co/3PVsJFo  

⁽[10]⁾ Sinan Hatahet, “To Stay or To Leave? The Dilemma for Independent Syrian Businessmen”, EUI Middle East Directions, Kasım 2021, https://bit.ly/3PPiFxj

⁽[11]⁾ “Syria GDP – Gross Domestic Product”, Country Economy,https://bit.ly/3S8N4tB

⁽[12]⁾ “Syrian Arab Republic”, UN Statistics,https://bit.ly/48LJ87D

⁽[13]⁾ Sinan Hatahet, “To Stay or To Leave? The Dilemma for Independent Syrian Businessmen”, EUI Middle East Directions, Kasım 2021, https://bit.ly/3PPiFxj

⁽[14]⁾ Kareem Chehayeb, “A little while pill, Captagon, gives Syria’s Assad a strong tool in winning over Arab states”, Associated Press, 9 Haziran 2023, https://bit.ly/49t5ETq.

⁽[15]⁾ Maziar Motamedi, “How important is Captagon in al-Assad’s return to the Arab fold?”, Al Jazeera, 21 Mayıs https://bit.ly/3sgfHdL.

⁽[16]⁾ “Arab League ‘suspends meetings’ with Syrian regime amid continuing disputes over Captagon, refugees”, The New Arab, 27 Eylül 2023, https://bit.ly/466QUqn.

Bu rapor, Suriye'de Eylül ayında gerçekleşen en önemli siyasî ve ekonomik olaylar ile güvenlik olaylarını ele almaktadır. Bu dönemde Deyrizor’da "Aşiret güçleri" ile YPG arasındaki gerginlik ve çatışmalar devam etti. Aynı zamanda Haseke şehri YPG unsurları ve rejim milisleri arasında birkaç gün süren çatışmalara tanık oldu. Halep kırsalında muhalif gruplar ile "Heyet Tahrir el Şam" arasında silahlı çatışmalar patlak verdi. Güneyde ise Suveyda'da halk gösterileri, bölge halkının ve dini otoritenin geniş katılımıyla devam etti.

Siyasi açıdan Arap İnisiyatifi'nin tıkandığı görünüyor. Çünkü uyuşturucu madde akışı Suriye'den komşu ülkelere devam ediyor ve mültecilerin geri dönüşü konusundaki dosyada hala ilerleme kat edilebilmiş değil. Ayrıca rejimin siyasî süreci destekleme çağrılarına yanıt vermemesi dikkat çekiyor.

Ekonomik olarak Beşşar Esed'in Çin'e yaptığı ziyaret ve onu takip eden ekonomik heyetin ziyareti, Şam’ı yaşadığı ekonomik krizden kurtarabilecek somut sonuçlar üretmedi. Ziyaret Suriye-Çin stratejik işbirliği şeklinde protokol anlaşmalarının imzalanmasıyla sınırlı kaldı.

Hakimiyet Alanlarındaki Gelişmeler: Eylemcilerin ve Konumlarının Değişim Göstergeleri

Rejim, kontrolü altındaki şehirlerde bulunan birçok askerî kontrol noktasını kaldırmaya başladı. Bunlardan en önemlisi Hacip Derbaker'deki barikattı ki bu barikat, Kuneytra vilayetinden Şam'a giden uluslararası yol üzerinde yer alıyordu. Özellikle başkanlık ofislerine ve elçiliklere yakın olanlar olmak üzere Şam ve çevresindeki birçok kontrol noktası da kaldırıldı. Ancak Mahir Esed'e bağlı Dördüncü Tugay'ın askerî barikatlarının, nakliye ve ticaret hareketliliği için ana yollar üzerinde kalmaya devam ettiği ve bulundukları bölgelerden uzaklaşmayı reddettikleri görüldü. Bu kontrol noktaları, askerî birim için önemli bir ekonomik kaynak oluşturmaktadır. Çünkü sivillere, ticaret konvoylarına ve nakliye işlemlerine vergiler ve haraçlar uygulayarak gelir elde ediliyor. Ayrıca uyuşturucu ticareti ve taşımacılığını da kontrol etmektedirler.

Haseke şehrinde, rejim güçleri ile YPG terör örgütü arasında birkaç gün süren silahlı çatışmalar yaşandı. Bu çatışmalar, rejimin güvenlik güçleriile İran'a yakın olan Abdulkadir Hamou liderliğindeki “Ulusal Savunma” milisleri ile YPG arasındaki gerilimden yaklaşık iki ay sonra meydana geldi. Bu gerilim, Hamou'nun Cabur aşiretinin bir şeyhinin saldırısına karıştığı olayın ardından başladı. Çatışmalarda rejim tankları ve topçu birlikleri kullanıldı. Çatışmalar Abdulkadir Hamou'nun ölümüne ve onlarca sivilin yaralanmasına neden oldu. Rejim, operasyonun sona erdiğini ve "kanun dışı bir grup"un saklandığı binaya el koyduğunu açıkladı. Hamou, Haseke'de "Kaptagon Kralı" olarak biliniyordu ve ölümünden önce Ali Memlük ve Baas Partisi liderliğine yönelik yolsuzluk suçlamalarında bulunmuş ve büyük miktarlarda para talep etmişti. Bu tür iç çatışmalar, rejim güvenlik kurumları ve rejime bağlı milisler arasındaki ayrışmalara ve kaynakların paylaşılmasındaki sorunların bir yansımasıdır.

Bu dinamikler ve rejimin sınırların denetlenmesine dair Arap taleplerine yanıt vermemesi nedeniyle Ürdün Hava Kuvvetleri, Suveyda vilayetinin güneyinde uyuşturucu kaçakçılarına karşı hava saldırıları düzenledi. Uyuşturucu kaçakçılığı özellikle dron kullanımı da dâhil olmak üzere kaçakçıların teknolojik araçlarını geliştirmesiyle birlikte Ürdün için güvenlik tehditlerinin önde gelenlerinden biri haline gelmiştir. Geçen ay dron aracılığıyla yapılan bir uyuşturucu kaçakçılığı girişimi Ürdün yetkililerince engellenmişti. Ancak asıl uyuşturucu kaçakçılığı karayolu üzerinden gerçekleşmektedir ve Ürdün bu kaçakçılığın önemli bir kısmını engelleyememektedir.

Diğer taraftan Türk SİHA’larının, YPG'nin orta ve üst düzey liderlerini hedef aldığı saldırılar artarak devam etti. YPG liderlerinden biri olan Haval Aslan ve Haseke bölgesindeki YPG liderlerinden biri olan Ayman Joli dahil olmak üzere birkaç YPG’li komutan etkisiz hale getirildi. Ayrıca Deyrizor’da bazı Arap aşiretleri ile YPG arasındaki çatışmalar devam etti. Çatışmalar, YPG’nin Deyrizor’daki Ziban kasabasını ele geçirmesinin ardından başladı. Kasabanın şeyhi İbrahim al-Hafel, bir grup savaşçıyla diğer bölgelere geçmeyi başardı. Bu nedenle saldırılar şimdi YPG’nin pozisyonlarına yönelik gece saldırılarına odaklanmış durumda. Bu son Arap aşiret isyanı, özerk yönetimin yönetişim gücünün zayıflığını ve yerel

toplumlar ile temsil iddiasındaki yönetim arasındaki güvensizliği yansıtmaktadır. Hâkimiyet alanlarının ve kontrolün korunmasının sabit olduğu bir gerçek olsa da birçok gösterge, Suriye'nin kuzeydoğusundaki güvenlik durumlarının ve askerî manzaranın gelecekte değişebileceğini göstermektedir.

Suriye'nin kuzeybatısında, Sultan Murad Tugayı liderliğindeki İkinci Kolordu ile "Heyet Tahrir el Şam" tarafından desteklenen "Ahrar al-Awlân" ve "Tajammu al-Şehba" grupları arasında sert çatışmalar yaşandı. Bu çatışmalar Humran sınır geçişi ve ondan elde edilen kaynakları konrol etmek, savaş ekonomisinin önemli bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Aynı zamanda "Heyet Tahrir el Şam, desteklediği grupları kullanarak Halep'in kırsal bölgelerindeki nüfuzunu arttırmayı amaçlamaktadır.

Rejimin Seçenekleri: Taahhütlerden Kaçınma ve Alternatiflerin Aranması

Suveyda şehrindeki protesto hareketi ikinci ayına girdi. Ancak bu süre zarfında şehir dışındaki bölgelere yayılmadı. Rejim, protestoların kontrol altında ve sınırlı bir şekilde sadece Suveyda ilini kapsaması koşuluyla askerî müdahaleden veya güvenlik güçlerinin müdahalesinden kaçınma kararını korudu. Suveyda protesto hareketinin genel söylemi, ildeki temel hizmet eksikliği nedeniyle devlet ile rejimi ayrı değerlendirmektedir. Esed rejiminin protesto hareketini cezalandırma amacıyla Şam yolunu kapatma veya su ve elektrik gibi temel hizmetleri kesme gibi adımları atması olasılığına karşın, şehrin kuşatılmasını önlemek için, Suveyda ile Ürdün arasında ekonomik bir geçişin açılmasını talep edilmeye devam ediliyor. Söz konusu geçiş, şehrin ekonomisini canlandırmak, genç Suveydalılara iş fırsatları sağlamak ve rejimin halk taleplerine yanıt vermemesi durumunda gelecek seçeneklerini artırmak amacıyla talep ediliyor.

Uyuşturucu maddelerin Suriye'den komşu ülkelere olan akışının devam etmesi ile mültecilerin geri dönüş dosyasının çözülmemesi ve rejimin siyasî süreci desteklememesi nedeniyle Arap İnisiyatifi'nin bu konuda başarısız olduğu görünüyor. Birkaç Arap ülkesinin yetkilileri, inisiyatifin başarılı olabilmesi için rejimin ciddi adımlar atmamasından rahatsızlık duyuyor.

Beşşar Esed’in Çin'e yaptığı ziyaret bir kaçış denemesi gibi görünüyor ve manevra alanını genişletmeye yönelik bir girişim olarak ortaya çıkıyor. Bu ziyaretin siyasî ve ekonomik dosyalara gerçek bir yansıması olmadığı gibi algı yönetiminden ibaret olduğu görünüyor. Rejime bağlı medya, ziyaretin ekonomik alternatifler arayışı kapsamında olduğunu ve gelecekte büyük Çin ekonomik anlaşmaları ve projelerinin mümkün olduğunu iddia ediyor.

Diğer yandan Suveyda hareketi, Suriye meselesini diplomatik alanda tekrar ön plana çıkardı. Muhalif koalisyonun temsilcileri, Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri ve Hollanda Dışişleri Bakanlığının Kuzey Afrika ve Orta Doğu Direktörü ile görüştü. Bu görüşmeler, 2254 sayılı kararın uygulanmasının ve Suriye'de siyasî geçişin gerçekleşmesinin zorunlu olduğu konularına odaklandı. Ayrıca Dürzi topluluğunun dini lideri Şeyh Hikmet el Haceri, birkaç Batılı, Amerikalı yetkili ve diplomat tarafından arandı. Suveyda'nın barışçıl hareketini ve "haklı" taleplerini destekledikleri bildirildi. BM Özel Temsilcisi Geir Pedersen, Suriye'deki görevini yeniden canlandırmak için çaba gösteriyor ancak 9. turun tarihi ve yeri henüz belirlenmedi.

Ekonomi

Şam hükümeti ekonomik krizin devam ettiği ve çözümlerin belirsiz olduğu bir durum içindedir. Bu bağlamda Çin ziyareti de ekonomik krizden kurtulma konusunda somut sonuçlar getirmedi. Ziyaret, Suriye-Çin stratejik işbirliği gibi protokol anlaşmaları ve her iki taraf arasında işbirliği niyetini ifade eden belgelerin imzalanmasıyla sınırlı kaldı. Bu anlaşmalar, sadece işbirliği niyetini yansıtıyor ve iki taraf için de bağlayıcılığı olmadığı anlaşılıyor. Nitekim Çin'in, Suriye'ye insanî yardım sağlamaktan daha fazla bir rol üstlenmesi beklenmiyor. Bu durumun birkaç nedeni var; en önemlisi, ABD ve Avrupa'nın Esed rejimine yönelik sert yaptırımları ve siyasi çözümün sağlanmadan büyük projelere başlanmasını engellemeleridir. İlaveten, Suriye'nin güvenlik durumunun kötüleşmesi, coğrafi olarak istikrarsızlık ve yabancı yatırımcıları koruyan ve teşvik eden yasaların eksikliği, Suriye'nin Kuşak ve Yol girişimine katkıda bulunma olasılığını azaltıyor.

İran, Humus ve Banyas'taki mevcut rafinerilerin yanı sıra, günlük 140 bin varil kapasiteli yeni bir petrol rafinerisi inşa etme planını duyurdu. İran'ın bu projeleri Esed rejimini finanse etmeye yardımcı olması bekleniyor. Ancak, Suriye'nin petrol sektörüne uygulanan yaptırımlar ve İran'ın da aynı şekilde yaptırımlara tabi olması, Suriye'deki petrol projelerinin bakımını ve uygulanmasını sınırlandırıyor.

Esed rejimi evsel gaz tüpü fiyatlarını 75 bin Suriye lirasına ve sanayi gazını da 150 bin Suriye lirasına yükseltti. Bu artışın gaz tüpü ve sanayi gazının kara borsadaki fiyatının daha da yükselmesine yol açması bekleniyor. Elektrik fiyatlarının %200 artırılmasının yanı sıra enerji taşıyıcılarındaki maliyet artışlarının üreticiye ve dolayısıyla son kullanıcıya yansıması öngörülüyor. Önümüzdeki haftalarda genel bir enflasyon artışı yaşanabilir.

Suriye pazarlarında ciddi bir bebek mamasına erişim sıkıntısı var ve bu sıkıntı yılın başından bu yana bebek maması fiyatlarında ayrı bir artışa sebebiyet verdi. Bebek mamasının fiyatı 100 bin Suriye lirasına kadar yükseldi. Bebek maması ithal etmek için yetkilendiren 11 farklı şirket bulunmasına rağmen, stokçuluk, döviz sıkıntısı ve merkez bankasının yavaş döviz tedariki gibi faktörler, dışarıdan gelen malzemelerin gecikmeli olarak tedarik edilmesine neden oluyor. Meyve fiyatları ise bu yıl %50 arttı. Tarım maliyetleri, gübre fiyatları, tohum fiyatları ve nakliye ile işçilik gibi maliyetlerinin artması, ayrıca mazot fiyatının litre başına 18 bin Suriye lirasına satılması gibi faktörler bu fiyat artışında etkili oldu.

Suriye'nin kuzeyinde ve doğusunda, YPG ekmek fiyatlarını yakın bir zamanda iyileştirilmesinin ardından, tekrar %200 oranında artırdı. Bu artış, yakıt fiyatlarının %400 arttırılmasının ardından geldi. YPG, üretim maliyetlerinin arttığını iddia ederek temel gıda fiyatlarını artırmaya yöneldi. YPG yaptığı açıklamasında 2022 yılında sözde ‘Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi’nin bütçesinin 1 milyar dolar olduğu ve bütçe gelirleri arasında petrolün en büyük payı oluşturduğunu deklare etti.

Suriye’nin kuzeybatısında yerel meclisler ve diğer yapılar birçok farklı alanda yeni projeleri hayata geçirdiler. Bölgede birçok yol imar edildi, su ve kanalizasyon altyapısı genişletildi, su depoları güneş enerjisi ile çalıştırılmaya başlanıldı ve birçok iş imkanı oluşturuldu. En önemli gelişmeler arasında Suriye Geçici Hükümeti Hazine ve Ekonomi Bakanlığı’nın Halep Üniversitesi’nde ‘Birinci Yatırımcılar Konferansı’nı düzenlemiş olmasıdır. Konferans bölgedeki ekonomik hayatı canlandırmayı, yaşam şartlarını iyileştirmeyi ve yeni iş imkanları sağlamağı amaçlamaktadır. Diğer önemli bir gelişme ise Bab el Hava sınır kapısı üzerinden uluslararası insani yardımları Türkiye üzerinden tekrar bölgeye ulaşmaya başladı.

Suriye’deki elektrik krizi ile ilgili, Halep'in batısındaki yerel meclisler elektrik hizmeti sağlayan şirketle anlaşarak, evsel elektrik kilovat saat fiyatlarını %30 indirim üzerinde mutabık kalmışlardır.

‘Early recovery’ projeleri arasında, HTŞ’ye bağlı ‘Kurtuluş Hükümeti’ tarafından işletilen genel telekomünikasyon kurumu, Halep beldesindeki iletişim ağını yeniden inşa etti ve buna bağlı olarak kasabadaki insanlara internet ve yerel telefon hizmeti imkanı sunuyor. Afrin bölgesine bağlı Bülbül kasabasındaki yerel meclis, su ihtiyacını karşılamak için yeni bir su istasyonunu işletmeye açtı. Bölge nüfusu arttığı için içme suyuna daha fazla ihtiyaç duyuluyordu.

Bu rapor, Haziran ayı boyunca Suriye'deki siyasî ve ekonomik olaylar ile güvenlik olaylarının önemli gelişmelerini ele almaktadır. Suriye’de güvenlik anlamında, İdlib'teki Rus hava saldırılarında artış yaşandı. Suriye’nin doğusunda DEAŞ'a karşı güvenlik operasyonlarının yoğunlaşması ve Dera'da yerel fraksiyonlar ile rejim yanlısı milisler arasında çatışmalar arttı. Siyasî olarak rejim, Arap devletleriyle ilişkileri güçlendirmek ve ekonomik anlaşmalarla Arap yakınlaşmasının artmasını hedeflemeye devam etti. Ancak rejim ciddi siyasî adımları hala atmadığından dolayı Batı devletleri, normalleşmeye karşı olmaya sürdürmektedir ve rejime karşı uygulanan yaptırımların kaldırılmasını reddetmektedir. Ekonomik olarak, Esed rejiminin ekonomi ve mali politikalarının bir sonucu olarak Suriye lirasının değeri azalmaktadır. Paradaki değer kaybı ile beraber alım gücü de sürekli olarak azalmaktadır. Bu da Suriyelilerin normal yaşamlarında çektiği sıkıntıyı artırmaktadır. Özellikle Kurban Bayramı ile fiyatlar daha da yükseldi. Öte yandan, Suriye'nin kuzeyinde yerel meclisler ve sivil örgütler, stratejik sektörlerde erken iyileşme projelerinin birçoğunu hayata geçirmeye devam etti. Bunlardan biri Mare'de yeni bir sanayi bölgesinin açılmasıydı. Bu bölgede 50 hazır atölye ve 100'ün üzerinde inşa halindeki atölye bulunuyor. Ayrıca diğer birçok proje de mevcut.

Güvenlik İstikrarsızlığı Göstergelerinde Artış

İdlib'teki birçok bölge, Rusya ve rejim tarafından hava saldırıları ve topçu ateşiyle hedef alındı. Rusya'nın, rejimle Türk görüşmelerini desteklemesine rağmen güvenlik ve askerî durumları kötüleştirmesi, teknik anlaşmalar veya anlaşmaların gerçekleşmesi için gerekli politik irade kadar önemli bir faktör olarak görülmektedir. Özellikle son zamanlarda Lazkiye kırsalında yerel fraksiyonların, Kardaha şehrine bir insansız hava aracıyla saldırı düzenleyerek bir kişinin ölümüne ve başka bir kişinin yaralanmasına neden olan askerî yeteneklerini sergilediği görüldü.

Öte yandan, "Heyet Tahrir Şam" örgütüne ait güvenlik güçleri, "Genel Güvenlik" teşkilatında yer alan bazı önemli şahsiyetleri ve askerî birlikler ile ikinci derecede medya çalışanlarından oluşan yaklaşık 80 kişiyi yabancı güçlere casusluk yapmakla suçlayarak tutukladı. Bununla birlikte, HTŞ yerel düzeydeki direnişi kırmak ve kendi politik ve ekonomik manevra alanlarını genişletmek için çabalarını sürdürüyor. Bu durum, YPG ile ekonomik anlaşmaların yapıldığı iletişim kanallarının oluşturulmasıyla somutlaşmıştır.

Suriye’nin kuzeydoğusunda DEAŞ örgütü, YPG ve onlarla işbirliği yapanlara yönelik gerçekleştirilen 24'ten fazla saldırıyı üstlendi. Örgütün yayınladığı verilere göre, bu saldırılar 11 kişinin ölümüne ve 26 kişinin çeşitli derecelerde yaralanmasına neden oldu. Örgütün faaliyetleri, önceki aylarda uluslararası koalisyonun YPG güçleriyle birlikte önleyici operasyonları nedeniyle azalmıştı ancak Haziran ayında yeniden yükseldi. Koalisyonun bu ay içinde bölgede dört indirme operasyonu gerçekleştirdiği ve bunlardan birinin Haseke'nin güneyindeki örgüt liderlerinden birinin tutuklanmasıyla sonuçlandığı bildirildi. Ayrıca bölgede ABD askerî helikopteri düştü ve ABD komutanlığına göre 22 asker yaralandı. Deyr ez-Zor'da ise eyaletin çeşitli bölgelerinde 12 noktada kabile çatışmaları meydana geldi. Çatışmalar, ölümlere ve yaralılara neden oldu.

Bunun yanı sıra YPG’nin sözde Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi, kendi iradesiyle ellerindeki DEAŞ tutukluları için açık duruşmalar yapma niyetini duyurdu. Örgüt, tutukluları ve aileleri, niteliksiz kamplar ve hapishanelerde tutulmaları nedeniyle YPG için bir yük oluşturduğunu ifade etti. Özellikle Kuzeydoğu Suriye'deki DEAŞ saldırılarının artması ve geçen yılın başında Haseke Sanayi Cezaevi'nin DEAŞ tarafından ele geçirilme senaryosunun tekrarlanma korkusu ile birlikte, yıllardır yargısız olarak tutulmaları nedeniyle bu durum daha da zorlaşmaktadır. Ancak, kendi vatandaşlarını kabul etme çağrılarına yanıt vermeyen ilgili devletlerin yanı sıra, DEAŞ mahkûmlarının yargılanması için önemli hukukî engeller de bulunmaktadır.

Diğer yandan Türkiye, ‘Özyönetimi’ tanımamakta ve onu PKK'nın bir "terör örgütü" kolu olarak kabul etmektedir. Bu nedenle Türkiye, YPG liderliklerini ve üyelerini hedef almaya devam etmektedir. Bu çerçevede, "Kamışlı İl Meclisi"nin ortak başkanı Yesire Derviş, ortak başkan yardımcısı Leyla Şeviş ve şoför Ferat Toma etkisiz hale getirildi. Ayrıca il meclisinin ortak başkanı Cabi Şemo, Türk insansız hava araçlarının saldırısı sonucunda yaralandı. Saldırı, Kamışlı’nın doğusunda onları taşıyan bir araca yönelikti.

Dera'da, rejim yanlısı anlaşma ve uzlaşma girişimlerinin başarısızlığına işaret olarak, ildeki güvenlik kaosu devam etmektedir. Ay boyunca 30 kişi suikastlar sonucu öldürüldü ve ayrıca il genelinde farklı güvenlik olaylarında 8 kişi hayatını kaybetti. Bu durum, güvenlik kaosunun ve silahlı çatışmaların devam etmesine işaret etmektedir. Son olarak, Suriye-Ürdün sınırında Nasib geçidi yakınında yerel gruplarla rejim yanlısı milisler arasında çatışmalar yaşanmıştır. Ayrıca Nasib üzerinden uyuşturucu kaçakçılığı devam etmekte ve gençlerin Suriye’den kaçmaya devam etmesi durumu söz konusudur. Bu, 2018 ve 2021 anlaşmalarından sonra rejim tarafından kovalamaca ve kötüleşen güvenlik durumu nedeniyle Dera ilinden Yunanistan sahilleri açıklarında Haziran ayı ortasında boğularak ölen 100'den fazla kişiyle birlikte gerçekleşmiştir.

Esed rejimi, Arap yakınlaşması ve Batı baskıları arasında

Esed rejimi, Arap Ligi'nde bir elçi ataması gerçekleştirdi ve Dışişleri Bakanı, Irak ve Suudî Arabistan'ı ziyaret etti. Suriye ile Arap ülkeleri arasındaki ekonomik işbirliğin yeniden başlaması konusunda anlaşmaya varıldı. Aynı zamanda Beşar Esed, Birleşmiş Milletler İnsanî İşlerden Sorumlu Genel Sekreter Yardımcısı ve Acil Durum Yardım Koordinatörü'nü kabul etti. Mültecilerin geri dönüşü konusunda politik yapılardan kaçınılması gerektiğini vurgulayarak, geri dönecekleri köylerde ve şehirlerde hasar gören altyapının yeniden inşası için gereksinimlerin karşılanması ve çeşitli hizmet tesislerinin rehabilite edilmesi çağrısında bulundu. Bu, rejimin güvenli mülteci dönüşü konusundaki ilerlemeleri özellikle güvenlik takibatının durdurulması, güvenlik birimlerinin düzenlenmesi ve yeniden yapılandırılması, tutukluların serbest bırakılması ve yargı sisteminin reform edilmesi gibi konularda geri adım olarak değerlendirildi. Bunun yerine rejim, ekonomik kazanımlar elde etmek ve üzerine uygulanan yaptırımları kaldırmak için uluslararası toplumu baskı altında tutmak amacıyla bu konuyu kullanma girişiminde bulunmaktadır. Bununla birlikte, Batı'nın normalleşmeyi reddetme tutumu devam ederken, Kanada ve Hollanda Esed rejiminin uluslararası hukuku ihlal ettiği ve işkence suçları işlediği gerekçesiyle Uluslararası Adalet Divanı'na ortak bir dava açtı. Bu adımlar, Arap dünyasının Esed rejimiyle normalleşme veya yaptırımları hafifletme konusunda ne kadar başarılı olabileceği ve Suriye'deki bazı Arap ülkelerinin, gerçek etki araçlarından yoksun olarak Esed'i uluslararası alanda rehabilite etme veya üzerine uygulanan yaptırımları hafifletme konusundaki yetenekleri hakkında önemli soruları gündeme getiriyor.

Öte yandan, Astana görüşmelerinin 20. turu tamamlandı ve son bildiride, "Suriye'nin belirli bölgeleriyle ilgili seçici önlemler ve muafiyetler dâhil olmak üzere uluslararası hukuku, uluslararası insan hakları hukukunu ve Birleşmiş Milletler Şartı'nı ihlal eden tüm tek taraflı yaptırımların reddedildiği" belirtildi. Bu durum, Türkiye'nin Esed rejiminin üzerindeki yaptırımları kaldırma veya hafifletme konusunda destekleyici bir tutum sergileyebileceğine işaret etmektedir. Ayrıca Astana'daki katılımcılar, rejimin 2023 Ağustos ayındaki uzatmanın sona ermesinden sonra rejimin ve Rusya'nın onayını aşma girişimlerine karşı çıktığını doğrulayan, Reyhanlı ve Bab al-Hawa sınır kapılarından yardımların girişine onay vermesi nedeniyle rejimin bu tutumunu memnuniyetle karşıladı.

Kuzeydoğu Suriye'de, "Suriye Demokratik Meclisi" ve Ulusal Değişim ve Demokrasi Koordinasyon Kurulu, ulusal demokratik değişim projesini benimseyen bir muhalif cephe inşa etme konusunda anlaşmaya vardı. Bu ortak belge, "Ulusal Demokratik Güçler" olarak adlandırılan politik güçlerin, Güvenlik Konseyi'nin 2254 sayılı kararı gereğince siyasi bir çözümün başarılı olması için beş temel ilkeyi benimsemelerini içeriyordu.

Suriyelilerin acılarını derinleştiren ekonomi politikaları

Suriye lirası hala ardı ardına düşüş yaşamakta ve yönetim tarafından uygulanan ekonomik ve mali politikalar sonucunda 1 Amerikan doları karşısında 9,250 liraya kadar gerilemiştir. Liranın ve fiyatların istikrarını yeniden sağlamak, ülkeden sert para çıkışını engellemek için, Para ve Kredi Kurulu, Suriye'ye gelenlere 500 bin dolara kadar miktarda nakit girişine izin veren bir karar yayınlamıştır. Ayrıca ülkeden ayrılanlar, 10 bin dolar veya dövize eşdeğer miktarda çıkış yapabilme izni almıştır.

Yaşam koşullarıyla ilgili olarak, fiyatların yükselmesiyle halkın zorlukları bayram zamanına denk gelmiştir. Dera'da yumurta fiyatı 30 bin liraya, Hama ve Şam'da ise 33-34 bin liraya ulaşmıştır. Diğer yandan, hükümet memurlarının ortalama maaşı aylık 100 bin lira iken kurbanlık fiyatı bazı bölgelerde 3 milyon liraya yükseldi. Böylelikle koyun fiyatları bir yıl içinde 6 kat artmıştır. Fiyatların yükselmesi ve alım gücünün zayıflaması nedeniyle vatandaşların alışveriş yapması azalmış ve piyasalarda durgunluk yaşanmıştır. Ayrıca kurban bayramı döneminde dış transferlerin Suriye'ye olan hacminin, geçen Ramazan bayramına kıyasla üç kat azaldığı rapor edilmiştir. Bu sırada yönetim, bayramdan önce herhangi bir mali yardım veya maaş artışı sunmaktan kaçınmıştır. Suriye Geçici Hükümetin Maliye Bakanlığı, 2022 için enflasyon oranını %100, 2023 için ise %104,7 olarak tahmin etmiş ve 2011-2023 arasındaki enflasyonun yaklaşık olarak %16.000 olduğunu belirtmiştir.

Muhalefet bölgeleriyle ilgili olarak, Suriye Geçici Hükümeti ve İdlib’teki Kurtuluş Hükümeti, sert buğday için ton başına 330 dolar, yumuşak buğday içinse ton başına 285 dolar bir fiyat belirlemiştir. Bu fiyat, geçen yılki 450 dolarlık fiyattan daha düşüktür. YPG’nin sözde YPG’nin verdiği fiyat ise 222 dolardır. Eğer fiyatta bir artış olmazsa, muhalif bölgelerdeki çiftçiler buğday ürünlerini hükümete veya tüccarlara satmaktan vazgeçecek ve daha fazla kar getiren ürünleri ekeceklerdir.

Erken iyileşme projeleriyle ilgili olarak, yerel meclisler ve sivil toplum örgütleri birçok hayatî sektörde projelerin uygulanmasını tamamlamıştır. Mare’deki yerel meclis, yeni bir sanayi bölgesi açmış olup 50 hazır atölye ve 100 hazırlık aşamasındaki atölyeyi içermektedir. Reyhanlı'daki endüstri bölgesine ana trafo bağlantısı yapılmış ve endüstriyel projelerin altyapısının hazırlanması hedeflenmiştir. Ayrıca Suriye Geçici Hükümeti'nde Maliye ve Ekonomi Bakanı, Reyhanlı'daki endüstri bölgesinde bebek sütü fabrikasının açılışına katılmıştır.

YPG’nin kontrol ettiği bölgelerle ilgili olarak, Haseke şehrinde gaz sıkıntısı nedeniyle yüzlerce vatandaşın katıldığı bir protesto düzenlenmiştir. Gaz fiyatları son zamanlarda karaborsada yaklaşık olarak 150 bin Suriye lirasına yükselmiş ve resmî fiyatın iki katına çıkmıştır. Ayrıca Amuda pazarı, lisans koşullarının finansal garanti ve ofis donanımı gibi imkânlarının üzerine çıkan yeni şartlar nedeniyle para transferi ve döviz bozdurma ofislerini kapatmıştır. ‘Özyönetim’ gümrük idaresi tarafından alınan yeni bir karar ile iç geçişler yoluyla YPG tarafından kontrol edilen bölgelere giren sebze ve meyve sevkiyatları için yeni bir gümrük sistemi belirlemiştir. Bu sistemde patates, domates ve yeşil soğan için 3 dolar, kuru soğan için 10 dolar, sarımsak için ise bir ton başına 20 dolar gümrük ücreti belirlenmiştir. Ayrıca bölgede üretilmeyen meyvelerin giriş ücretleri, kiraz için 6 dolar, muz için 16 dolar ve ananas için bir ton başına 60 dolar olarak belirlenmiştir. Bu durum, bu ürünlerin fiyatlarını etkileyecek, halkın alım gücünü azaltacak ve sıkıntılarını artıracaktır. Son olarak Haseke ilindeki itfaiye birliği, bu yıl 2023'te Haseke iline bağlı kırsal alanlarda yaklaşık olarak 370 dönüm, Kamışlı ilinde ise 418 dönüm ekili arazide meydana gelen hasarları kaydetmiştir.